AVG-Sanskrit

Today we will look at the form निविशन्ति 3Ap-लँट् from श्रीमद्भागवतम् Sb5.26.37

एवंविधा नरका यमालये सन्ति शतशः सहस्रशस्तेषु सर्वेषु च सर्व एवाधर्मवर्तिनो ये केचिदिहोदिता अनुदिताश्चावनिपते
पर्यायेण विशन्ति तथैव धर्मानुवर्तिन इतरत्र इह तु पुनर्भवे त उभयशेषाभ्यां निविशन्ति ॥ ५-२६-३७ ॥

श्रीधर-स्वामि-टीका –
इतरत्र स्वर्गादौ । इह मर्त्यलोके पुनर्भवे पुनर्जन्मनिमित्तम् । उभयोर्धर्माधर्मयोः शेषाभ्याम् ॥ ३७ ॥

Gita Press translation – There are hundreds and thousands of such infernal spots in the abode of Yama; and all those treading the path of unrighteousness – whosoever have been spoken of here as well as those that have been left unmentioned – enter all these spots one after another, O ruler of the earth. And even so those following the path of virtue enter other regions (heaven etc.); and with the residue of both virtue and sin (when the fruit of the bulk of their stock has been reaped) they both (the virtuous as well as the sinful) return to this land of Bhāratavarṣa (the land of rebirth) (37).

निविशन्ति is derived from the verbal root √विश् (तुदादि-गणः, विशँ प्रवेशने, धातु-पाठः # ६. १६०).

In the धातु-पाठः, “विशँ” has one इत् letter – the अकार: following the शकार:। This इत् letter has a उदात्त-स्वर:। Thus √विश् is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। Therefore in कर्तरि प्रयोगः, √विश् normally takes परस्मैपद-प्रत्ययाः as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्। But in this verse since the उपसर्गः “नि” has been prefixed, the use of परस्मैपदम् in the form निविशन्ति cannot be grammatically justified. Please see question 2.

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्।

(1) विश् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(2) विश् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) विश् + झि । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्।

(4) विश् + श + झि । By 3-1-77 तुदादिभ्यः शः, the श-प्रत्यय: is placed after the verbal roots of the तुदादि-गणः, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. This सूत्रम् is a अपवाद: (exception) to 3-1-68 कर्तरि शप्‌ ।

(5) विश् + अ + झि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः। See easy question 1.

(6) विश् + अ + अन्ति । By 7-1-3 झोऽन्तः, “अन्त्” comes in as a replacement for the झकारः of a प्रत्यय:।

(7) विशन्ति । By 6-1-97 अतो गुणे।

“नि” is the उपसर्गः (ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे, 1-4-80 ते प्राग्धातोः।)
नि + विशन्ति = निविशन्ति।

Questions:

1. In the गीता can you spot a आर्ष-प्रयोगः in which the verbal root √विश् (विशँ प्रवेशने ६. १६०) has been used in a तिङन्तं पदम्?

2. Which सूत्रम् mandates the use of आत्मनेपदम् in this example?

3. Commenting on this सूत्रम् (answer to question 2), the तत्त्वबोधिनी says नेः किम्? प्रविशति। Please explain.

4. Commenting on this सूत्रम्  (answer to question 2), the काशिका says नेरुपसर्गस्य ग्रहणम् ‘अर्थवद्ग्रहणे नानर्थकस्य’ इति। तस्मादिह न भवति – मधुनि विशन्ति भ्रमराः। Please explain.

5. Can you spot a अकार-लोपः in the verses?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Let us camp on the bank of this river.” Use the verbal root √विश् (विशँ प्रवेशने ६. १६०) with the उपसर्गः “नि” for “to camp.”

Easy Questions:

1. Why doesn’t the सूत्रम् 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च apply after step 5 in the example?

2. In the commentary can you spot a प्रातिपदिकम् which is always used in the dual number?

Today we will look at the form अवतिष्ठते 3As-लँट् from श्रीमद्भागवतम् Sb12.4.34

घनो यदार्कप्रभवो विदीर्यते चक्षुः स्वरूपं रविमीक्षते तदा । यदा ह्यहङ्कार उपाधिरात्मनो जिज्ञासया नश्यति तर्ह्यनुस्मरेत् ॥ १२-४-३३ ॥
यदैवमेतेन विवेकहेतिना मायामयाहङ्करणात्मबन्धनम् । छित्त्वाच्युतात्मानुभवोऽवतिष्ठते तमाहुरात्यन्तिकमङ्ग सम्प्लवम् ॥ १२-४-३४ ॥

श्रीधर-स्वामि-टीका –
अत एवाहङ्कारनाशे स्वरूपदर्शनं भवतीति तेनैव दृष्टान्तेनाह – घन इति । आत्मन उपाधिः । जिज्ञासया विचारेण । ब्रह्माहमिति पश्यतीत्यर्थः ॥ ३३ ॥ सोऽयमात्यन्तिकः प्रलय इत्युपसंहरति – यदैवमिति । विवेकहेतिना ज्ञानशस्त्रेण । अहङ्करणमेवात्मबन्धनम् । अच्युतं परिपूर्णमात्मानमनुभवतीति तथा ॥ ३४ ॥

Gita Press translation – As soon as the cloud born of the sun is scattered the eye sees the sun, which is its own self. (Similarly) the moment the ego, which veils (the true nature of) the soul, yields to inquiry (about the Self,) the soul realizes its identity with Brahma (33). When, having torn – in the aforesaid manner with this dagger of wisdom, Ahaṅkāra, a product of Māyā, which veils (the true nature of) the soul, and realized the all-perfect Self, the Jīva stands fulfilled, they call such a state the everlasting Dissolution, O dear Parīkṣit! (34)

अवतिष्ठते is derived from the धातुः √स्था (भ्वादि-गणः, ष्ठा गतिनिवृत्तौ, धातु-पाठः #१. १०७७)

The धातुः “ष्ठा” has an initial षकारः in the धातु-पाठः। By 6-1-64 धात्वादेः षः सः , there is the substitution of सकारः in the place of the initial षकारः of a धातुः। And as per the न्यायः “निमित्तापाये नैमित्तिकस्याप्यपाय:” (when a cause is gone, its effect is also gone) the ठकार-आदेशः for the थकारः, which has come in by 8-4-41 ष्टुना ष्टुः, because of the presence of the षकारः, reverts to the थकारः since the cause for the ठकारादेश: no longer exists. So we now have √स्था।

In the धातु-पाठः, “ष्ठा” has no इत् letters. It is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। But by 1-3-22 समवप्रविभ्यः स्थः – When preceded by the उपसर्गः “सम्”/”अव”/”प्र”/”वि”, the verbal root √स्था (ष्ठा गतिनिवृत्तौ १. १०७७) takes a आत्मनेपदम् affix (and not the default परस्मैपदम् by 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।)

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

(1) स्था + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(2) स्था + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) स्था + त । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates “त” as the substitute for the लकारः।

(4) स्था + ते । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे, the टि-भागः of a आत्मनेपद-प्रत्ययः which substitutes a टित्-लकारः (a लकार: which has टकार: as a इत्), gets एकारः as the replacement.

(5) स्था + शप् + ते । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent.

(6) स्था + अ + ते । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।

(7) तिष्ठ + अ + ते । By 7-3-78 पाघ्राध्मास्थाम्नादाण्दृश्यर्त्तिसर्त्तिशदसदां पिबजिघ्रधमतिष्ठमनयच्छपश्यर्च्छधौशीयसीदाः – When followed by a प्रत्ययः which begins with शकार: as an इत्, the verbal roots “√पा (पा पाने १. १०७४), √घ्रा (घ्रा गन्धोपादाने १. १०७५), √ध्मा (ध्मा शब्दाग्निसंयोगयोः १. १०७६), √स्था (ष्ठा गतिनिवृत्तौ १. १०७७), √म्ना (म्ना अभ्यासे १. १०७८ ), √दा (दाण् दाने १. १०७९), √दृश् (दृशिर् प्रेक्षणे १. ११४३), √ऋ (ऋ गतिप्रापणयोः १. १०८६), √सृ (सृ गतौ १. १०८५), √शद् (शद्ऌँ शातने १. ९९१, ६. १६४) and √सद् (षद्ऌँ विशरणगत्यवसादनेषु १. ९९०, ६. १६३)” get “पिब, जिघ्र, धम, तिष्ठ, मन, यच्छ, पश्य, ऋच्छ, धौ, शीय and सीद” as replacements respectively.

(8) तिष्ठते । By 6-1-97 अतो गुणे।

“अव” is the उपसर्गः (ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे, 1-4-80 ते प्राग्धातोः।)
अव + तिष्ठते = अवतिष्ठते ।

Questions:

1. Where has the सूत्रम् 1-3-22 समवप्रविभ्यः स्थः been used in Chapter Six of the गीता?

2. In the गीता can you spot a तिङन्तं पदम् in which the सूत्रम् 1-3-22 समवप्रविभ्यः स्थः has not been honored?

3. Which सूत्रम् is used for the दीर्घादेशः in the form विदीर्यते?

4. Can you spot an affix “अ” in the verses?

5. Correct the following sentence:
तत्त्वं जिज्ञासति।

6. How would you say this in Sanskrit?
“Stand still for a moment.”Use the masculine/neuter प्रातिपदिकम् “क्षण” for “moment.” Use द्वितीया विभक्तिः with “क्षण”। Use the verbal root √स्था (भ्वादि-गणः, ष्ठा गतिनिवृत्तौ, धातु-पाठः #१. १०७७) with the उपसर्गः “अव” for “to stand still.”

Easy Questions:

1. Where has the affix “श्यन्” been used in the verses?

2. Where has the सूत्रम् 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य been used in the commentary?

Today we will look at the form क्रमते 3As-लँट् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् 7.35.26.

तदोद्यन्तं विवस्वन्तं जपापुष्पोत्करोपमम् । ददर्श फललोभाच्च ह्युत्पपात रविं प्रति ॥ २३ ॥
बालार्काभिमुखो बालो बालार्क इव मूर्तिमान् । ग्रहीतुकामो बालार्कं प्लवतेऽम्बरमध्यगः ॥ २४ ॥
एतस्मिन्प्लवमाने तु शिशुभावे हनूमति । देवदानवयक्षाणां विस्मयः सुमहानभूत् ॥ २५ ॥
नाप्येवं वेगवान्वायुर्गरुडो न मनस्तथा । यथायं वायुपुत्रस्तु क्रमतेऽम्बरमुत्तमम् ॥ २६ ॥

Gita Press translation – That (very) moment he espied the rising sun having the hue of a heap of Japā (China rose) flowers and in his eager desire to get at it, thinking it to be a fruit, he sprang towards the sun (23). With his face turned towards the sun, the babe, which looked like the rising sun incarnate, continued to shoot up in mid heavens with intent to catch hold of the rising sun (24). While the yonder Hanūmān in his childlike simplicity was shooting up in this manner, the gods, Dānavas and Yakṣas felt extremely astonished (25). (They said to themselves:-) ‘Neither the wind-god nor Garuḍa (the king of birds, the mount of Lord Viṣṇu,) nor even the mind moves so swiftly as does this son of the wind-god course through the high skies (26).

क्रमते is derived from √क्रम् (क्रमुँ पादविक्षेपे १. ५४५).

In the धातु-पाठः, “क्रमुँ” has one इत् letter – the उकार: following the मकार:। This इत् letter has a उदात्त-स्वर:। Thus √क्रम् is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:।
But as per 1-3-43 अनुपसर्गाद्वा – When not preceded by a उपसर्गः, the verbal root √क्रम् (क्रमुँ पादविक्षेपे १. ५४५) takes a आत्मनेपदम् affix optionally. See question 2.

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

(1) क्रम् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(2) क्रम् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) क्रम् + त । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्।

(4) क्रम् + ते । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे, the टि-भागः of a आत्मनेपद-प्रत्ययः which substitutes a टित्-लकारः (a लकार: which has टकार: as a इत्), gets एकारः as the replacement.

(5) क्रम् + शप् + ते । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent.

(6) क्रमते । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।

Questions:

1. Where has the verbal root √क्रम् (क्रमुँ पादविक्षेपे १. ५४५) been used in a तिङन्तं पदम् in the गीता?

2. What would be the final form in this example if a परस्मैपदम् affix were to be used?

3. What would be an alternate final form (in place of क्रमते) in this example?

4. Why doesn’t the सूत्रम् 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः apply in the form अभूत्?

5. In how many places has the affix “णल्” been used in the verses?

6. How would you say this in Sanskrit?
“A wise man never treads on the wrong path.” Use the masculine प्रातिपदिकम् “उत्पथ” for “wrong path.”

Easy Questions:

1. Where has the प्रातिपदिकम् “इदम्” been used in the verses?

2. Which verbal root has been used in the form प्लवते?

Today we will look at the form जाने 1As-लँट् from श्रीमद्भागवतम् Sb10.60.29

सान्त्वयामास सान्त्वज्ञः कृपया कृपणां प्रभुः । हास्यप्रौढिभ्रमच्चित्तामतदर्हां सतां गतिः ॥ १०-६०-२८ ॥
श्रीभगवानुवाच
मा मा वैदर्भ्यसूयेथा जाने त्वां मत्परायणाम् । त्वद्वचः श्रोतुकामेन क्ष्वेल्याचरितमङ्गने ॥ १०-६०-२९ ॥

श्रीधर-स्वामि-टीका –
सान्त्वयामासानुनीतवान् ॥ २८ ॥ मा माम् । त्वद्वचः किं नु वदिष्यसीति श्रोतुकामेन श्रोतुमिच्छता क्ष्वेल्या नर्मणा एवमाचरितमुक्तं न तत्त्वतः । हे अङ्गने सुन्दरि ॥ २९ ॥

Gita Press translation – The Lord, who is the resort of the righteous and knew how to console, comforted His distressed consort, who was confounded in mind by the severity of the joke and was undeserving of it (28). The glorious Lord said: O daughter of the King of the Vidarbha, no, do not be angry with Me. I know you are devoted to Me. I behaved jestingly with you, O beautiful lady, only with intent to hear your retort (29).

जाने is derived from the verbal root √ज्ञा (क्र्यादि-गणः, ज्ञा अवबोधने, धातु-पाठः # ९. ४३).

The √ज्ञा-धातुः does not have any इत् letters in the धातु-पाठः। Thus it is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। But by 1-3-76 अनुपसर्गाज्ज्ञः – When not preceded by a उपसर्गः, the verbal root √ज्ञा (ज्ञा अवबोधने ९. ४३) takes a आत्मनेपदम् affix when the fruit of the action accrues to the agent.

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोगः, उत्तम-पुरुषः, एकवचनम्।

(1) ज्ञा + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(2) ज्ञा + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) ज्ञा + इट् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्।

(4) ज्ञा + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् , 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) ज्ञा + ए । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे, the टि-भागः of a आत्मनेपद-प्रत्ययः which substitutes a टित्-लकारः (a लकार: which has टकार: as a इत्), gets एकारः as the replacement.

(6) ज्ञा + श्ना + ए । By 3-1-81 क्र्यादिभ्यः श्ना, the श्ना-प्रत्यय: is placed after the verbal roots belonging to the क्र्यादि-गणः, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्ययः that is used signifying the agent. This सूत्रम् is a अपवाद: (exception) to 3-1-68 कर्तरि शप्‌।

(7) ज्ञा + ना + ए । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः।

(8) जा + ना + ए । By 7-3-79 ज्ञाजनोर्जा, the verbal roots √ज्ञा (ज्ञा अवबोधने ९. ४३) and √जन् (जनीँ प्रादुर्भावे ४. ४४) are substituted by “जा” when followed by a शित्-प्रत्ययः।

(9) जा + न् + ए । By 6-4-112 श्नाभ्यस्तयोरातः, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्ययः which is a कित् or a ङित्, the आकारः of the श्ना-प्रत्ययः or of a reduplicated root (अभ्यस्तम्) is elided.
(Note: Since the सार्वधातुक-प्रत्यय: “ए” is अपित्, by 1-2-4 सार्वधातुकमपित् it behaves ङिद्वत् – as if it has ङकार: as a इत्। This allows 6-4-112 to apply.)

Questions:

1. Where has the सूत्रम् 1-3-76 अनुपसर्गाज्ज्ञः been used in Chapter Eleven of the गीता?

2. From which verbal root is the form वदिष्यसि (used in the commentary) derived? Can you recall a सूत्रम् in which पाणिनिः specifically mentions this verbal root?

3. Correct the following sentence:
वृद्धो दुःखशतानि भुनक्ति।

4. Correct the following sentence:
सत्यमेव विजयति नानृतम्।

5. Correct the following sentence:
ऒदनं भुङ्क्ते भोजयते चैव।

6. How would you say this in Sanskrit?
“I am completely lost.” Paraphrase to “I don’t know (cannot recognize) the directions.”

Easy Questions:

1. Where has the सूत्रम् 7-3-107 अम्बाऽर्थनद्योर्ह्रस्वः been used in the verses?

2. The commentary says मा = माम्। Is the commentator referring to the first मा or the second मा in verse 10.60.29?

Today we will look at the form सङ्गच्छन्ते 3Ap-लँट् from श्रीमद्भागवतम् Sb5.6.2

ऋषिरुवाच
सत्यमुक्तं किन्त्विह वा एके न मनसोऽद्धा विश्रम्भमनवस्थानस्य शठकिरात इव सङ्गच्छन्ते ॥ ५-६-२ ॥
तथा चोक्तम् –
न कुर्यात्कर्हिचित्सख्यं मनसि ह्यनवस्थिते । यद्विश्रम्भाच्चिराच्चीर्णं चस्कन्द तप ऐश्वरम् ॥ ५-६-३ ॥

श्रीधर-स्वामि-टीका –
अङ्गीकृत्य परिहरति – सत्यमिति । एके बुद्धिमन्तोऽनवस्थानस्य चञ्चलस्य मनसो विश्वासं न सङ्गच्छन्ते न सम्यक् प्राप्नुवन्ति । शठः किरातो यथा धृतेष्वपि मृगेषु । शठे किराते यथा मृगा इति सप्तम्यन्तं वा । पाठान्तरे शठो वञ्चकः किरातो वणिग्व्यवहर्तरि यथा । तस्मिन्वा व्यवहर्ता विश्वासं न यातीत्यर्थः । पाक्षिकोऽपि दोषो वर्जनीय इत्युपदेष्टुं नाभ्यनन्ददिति भावः ॥ २ ॥ यद्विश्रम्भाद्यस्य मनसो विश्वासाच्चिराच्चीर्णं बहुकालसंचितं तपश्चस्कन्द सुस्राव । ऐश्वरं विष्णोर्मोहिनीरूपदर्शनेन । यद्वा ईश्वराणां समर्थानामपि सौभरिप्रभृतीनां तपः ॥ ३ ॥

The sage (Śuka) replied: What you have observed is (quite) true; but there are some (discreet men) in this world who would never feel quite confident about their fickle mind any more than a clever hunter would about a deer (trapped by him) (2). Similarly it is said: – “One should never make friends with (rely on the friendship of) the inconstant mind; for as a result of confidence placed in it the austere vow (of chastity) – maintained for a long period – even of Lord Śiva (and other stalwarts like the celebrated sage Saubhari) was broken (3).

सङ्गच्छन्ते is derived from the धातुः √गम् (गमॢँ गतौ १. ११३७)

In the धातु-पाठः, the धातुः √गम् has one इत् letter – the ऌकार: following the मकार:। This इत् letter has a उदात्त-स्वर:। Thus the धातुः √गम् is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। But by 1-3-29 समो गम्यृच्छिभ्याम् – When preceded by the the उपसर्गः “सम्” and when used intransitively, the verbal root √गम् (गमॢँ गतौ १. ११३७) or √ऋच्छ् (ऋछँ गतीन्द्रियप्रलयमूर्तिभावेषु ६. १६) takes a आत्मनेपदम् affix (and not the default परस्मैपदम् by 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।)
Actually the use of आत्मनेपदम् in the form सङ्गच्छन्ते cannot be grammatically justified in this verse. Please see question 2.

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्।

(1) गम् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(2) गम् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) गम् + झ । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्।

(4) गम् + झे । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे, the टि-भागः of a आत्मनेपद-प्रत्ययः which substitutes a टित्-लकारः (a लकार: which has टकार: as a इत्), gets एकारः as the replacement.

(5) गम् + शप् + झे । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent.

(6) गम् + अ + झे । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।

(7) गछ् + अ + झे । By 7-3-77 इषुगमियमां छः – The ending letter of the verbal roots √इष् (इषुँ इच्छायाम् ६. ७८), √गम् (गमॢँ गतौ १. ११३७) and √यम् (यमँ उपरमे १. ११३९) gets छकारः as replacement when followed by a शित्-प्रत्ययः (a प्रत्यय: having a शकार: as an इत्)।

(8) गतुँक् छ् + अ + झे । By 6-1-73 छे च, a short vowel (ह्रस्वः) gets the “तुँक्”-आगमः when a छकारः follows in संहितायाम्। 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ places the “तुँक्”-आगमः at the end of the short vowel (in this case अकारः।)

(9) गत् छ् + अ + झे । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(10) गत् छ् + अ + अन्ते । By 7-1-3 झोऽन्तः, “अन्त्” comes in as a replacement for the झकारः of a प्रत्यय:।

(11) गत्छन्ते । By 6-1-97 अतो गुणे।

(12) गच्छन्ते । By 8-4-40 स्तोः श्चुना श्चुः।

“सम्” is the उपसर्गः (ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे, 1-4-80 ते प्राग्धातोः।)
सम् + गच्छन्ते = संगच्छन्ते । By 8-3-23 मोऽनुस्वारः।
= सङ्गच्छन्ते/संगच्छन्ते । By 8-4-59 वा पदान्तस्य।

Questions:

1. Where has the सूत्रम् 7-3-77 इषुगमियमां छः (used in step 7) been used for the last time in the गीता?

2. Commenting on the form सङ्गच्छन्ते, the अन्वितार्थप्रकाशिका (which is another commentary on the श्रीमद्भागवतम्) says सकर्मकात्तङार्षः। Please explain.

3. Where has the सूत्रम् 6-4-109 ये च been used in the verses?

4. Can you recall a सूत्रम् which is a अपवादः for the सूत्रम् 7-4-60 हलादिः शेषः? Where has this अपवादः been used in the verses?

5. Why doesn’t the सूत्रम् 6-4-87 हुश्नुवोः सार्वधातुके apply in the form प्राप्नुवन्ति (used in the commentary)? Which condition is not satisfied?

6. How would you say this in Sanskrit?
“The form सङ्गच्छन्ते is not justified in this verse.” Use the verbal root √गम् (गमॢँ गतौ १. ११३७) with the उपसर्ग: “सम्” for “to be justified (to be in harmony).”

Easy Questions:

1. Please do the पदच्छेदः of वा एके।

2. Can you spot an error in the following (compound) word – महाविद्यालयछात्त्रः।

Today we will look at the form अभ्यसूयति 3As-लँट् from श्रीमद्भागवद्गीता 18.67.

इदं ते नातपस्काय नाभक्ताय कदाचन । न चाशुश्रूषवे वाच्यं न च मां योऽभ्यसूयति ॥ 18-67 ॥
य इदं परमं गुह्यं मद्भक्तेष्वभिधास्यति । भक्तिं मयि परां कृत्वा मामेवैष्यत्यसंशयः ॥ 18-68 ॥

Gita Press translation – This secret gospel of the Gītā should never be imparted to a man who lacks in austerity, nor to him who is wanting in devotion, nor even to him who is not willing to hear; and in no case to him who finds fault with Me (67). He who, offering the highest love to Me, preaches the most profound gospel of the Gītā among My devotees, shall come to Me alone; there is no doubt about it (68).

असूयति is derived from the verbal root √असु (असु उपतापे, कण्ड्वादि-गणः)।

First we derive the धातुः “असूय” as follows:

(1) असु + यक् । By 3-1-27 कण्ड्वादिभ्यो यक् – The affix यक् is always used after the verbal roots in the कण्ड्वादि-गणः (group of terms headed by “कण्डूञ्”) with no change in their meaning. Note: The terms in the कण्ड्वादि-गणः are considered to be verbal roots as well as nominal stems. When they are used as verbal roots 3-1-27 applies.
Note: यक् is a कित्। Hence 1-1-5 क्क्ङिति च stops 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः।

(2) असु + य । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) असूय । By 7-4-25 अकृत्सार्वधातुकयोर्दीर्घः – The ending vowel of an अङ्गम् is elongated when followed by a प्रत्ययः which begins with a यकार:, as long as the प्रत्यय: neither has the कृत्-सञ्ज्ञा nor the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा।

Now “असूय” gets धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोगः, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

(4) असूय + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(5) असूय + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(6) असूय + तिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।

(7) असूय + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(8) असूय + शप् + ति । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent.

(9) असूय + अ + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः।

(10) असूयति । By 6-1-97 अतो गुणे।

“अभि” is the उपसर्गः (ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे, 1-4-80 ते प्राग्धातोः।)
अभि + असूयति = अभ्यसूयति । By 6-1-77 इको यणचि।

Questions:

1. In the verses the प्रातिपदिकम् “शुश्रूषु” has been used as a part of the compound “अशुश्रूषु”। Which सूत्रम् makes the affix सन् a कित् in the form “शुश्रूषु”?

2. Commenting on the सूत्रम् 3-1-27 कण्ड्वादिभ्यो यक् the तत्त्वबोधिनी says ‘धातोरेकाच-‘ इत्यस्माद्धातोरिति वर्तते। वेति निवृत्तम्। Please explain.

3. Where has the सूत्रम् 6-1-89 एत्येधत्यूठ्सु been used in the verses? Note: We have not discussed this सूत्रम् in class, but have seen this in a prior comment.

4. How would you say this in Sanskrit?
“Rare is the man who does not find fault with anyone.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “विरल” for “rare.”

5. How would you say this in Sanskrit?
“Even if others find fault with you, you should not find fault with others.”

6. How would you say this in Sanskrit?
“People worship Lord Viṣṇu on the eleventh day of the moon.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “एकादश” (feminine “एकादशी”) for “eleventh” and the feminine प्रातिपदिकम् “तिथि” for “day of the moon.” Use the verbal root √सपर (सपर पूजायाम्, कण्ड्वादि-गणः) for “to worship.”

Easy Questions:

1. Which सूत्रम् is used for the एकारादेशः in the form मद्भक्तेषु?

2. In the verses can you spot two सुबन्त-पदे derived from the प्रातिपदिकम् “अस्मद्”?

Today we will look at the form महीयते 3As-लँट् from श्रीमद्भागवतम् 6.2.48.

य एवं परमं गुह्यमितिहासमघापहम् । शृणुयाच्छ्रद्धया युक्तो यश्च भक्त्यानुकीर्तयेत् ॥ ६-२-४७ ॥
न वै स नरकं याति नेक्षितो यमकिङ्करैः । यद्यप्यमङ्गलो मर्त्यो विष्णुलोके महीयते ॥ ६-२-४८ ॥

श्रीधर-स्वामि-टीका –
न चेक्षितो भवति ॥ ४८ ॥

Gita Press translation – He who, full of reverence hears this legend, which is a most profound secret (of the scriptures) and is capable of destroying (all) one’s sins, as well as he who repeats it with devotion (after hearing it) never goes to hell nor dare the servants of Yama look at him. However accursed (sinful) he may have been, such a mortal is adored (hereafter) in Vaikuṇṭha (the realm of Lord Viṣṇu) (47-48).

महीयते is derived from the verbal root √मही (महीङ् पूजायाम्, कण्ड्वादि-गणः)। The ङकारः at the end of “महीङ्” gets इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-3 हलन्त्यम् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः।

First we derive the धातुः “महीय” as follows:

(1) मही + यक् । By 3-1-27 कण्ड्वादिभ्यो यक् – The affix यक् is always used after the verbal roots in the कण्ड्वादि-गणः (group of terms headed by “कण्डूञ्”) with no change in their meaning. Note: The terms in the कण्ड्वादि-गणः are considered to be verbal roots as well as nominal stems. When they are used as verbal roots 3-1-27 applies.
Note: यक् is a कित्। Hence 1-1-5 क्क्ङिति च stops 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः।

(2) मही + य । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

Now “महीय” gets धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोगः, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

(3) महीय + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(4) महीय + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) महीय + त । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम्।

(6) महीय + ते । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे, the टि-भागः of a आत्मनेपद-प्रत्ययः which substitutes a टित्-लकारः (a लकार: which has टकार: as a इत्), gets एकारः as the replacement.

(7) महीय + शप् + ते । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent.

(8) महीय + अ + ते । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः।

(9) महीयते । By 6-1-97 अतो गुणे।

Questions:

1. Where has the सूत्रम् 7-1-101 उपधायाश्च been used in the verses?

2. Which सूत्रम् is used for the “शृ”-आदेशः in the form शृणुयात्?

3. Can you recall another सूत्रम् (besides 3-1-27 कण्ड्वादिभ्यो यक्) which prescribes the affix “यक्”?

4. Can you recall a सूत्रम् (other than 3-1-27 and the answer to question 3) which mentions the affix “यक्”?

5. Use some words from the verses to construct the following sentence in Sanskrit.
“One who reads the Geeta everyday with devotion is honored in Vaikuṇṭha (the realm of Lord Viṣṇu).” Use “अनुदिनम्” as an adverb for “every day.” (literally “day after day.”)

6. How would you say this in Sanskrit?
“Worship the man who always speaks the truth.” Use the verbal root √सपर (सपर पूजायाम्, कण्ड्वादि-गणः) for “to worship.”

Easy Questions:

1. Where has the सूत्रम् 8-4-63 शश्छोऽटि been used in the verses?

2. In the verses can you spot a तिङन्तं पदम् in which the affix शप् has taken the लुक् elision?

Today we will look at the form नमस्यामः 3Ap-लँट् from श्रीमद्भागवतम् 10.24.37.

तस्मै नमो व्रजजनैः सह चक्रेऽऽत्मनात्मने । अहो पश्यत शैलोऽसौ रूपी नोऽनुग्रहं व्यधात् ॥ १०-२४-३६ ॥
एषोऽवजानतो मर्त्यान्कामरूपी वनौकसः । हन्ति ह्यस्मै नमस्यामः शर्मणे आत्मनो गवाम् ॥ १०-२४-३७ ॥

श्रीधर-स्वामि-टीका –
तस्मै आत्मने आत्मना स्वयं व्रजजनैः सह नमश्चक्रे । अहो इति सार्धश्लोकं पठन् ॥ ३६ ॥ कामरूपी सर्पादिरूपः । अस्मै अद्रये । शर्मणे क्षेमाय ॥ ३७ ॥

Gita Press translation – Along with the people of Vraja, Śrī Kṛṣṇa Himself offered His greetings to that (other) Self of His, saying, “Oh! look here, appearing in a visible form this mountain has shown grace to us (36). Taking any form at will this deity actually kills such mortals as dwelling in the forest show disrespect to him. (Hence) for our own welfare as well as that of the bovine race we bow to him.” (37)

नमस्यामः ‘पूजयामः’ इत्यर्थः।

First we derive the नाम-धातुः “नमस्य” from the अव्ययम् “नमस्” as follows:

(1) नमस् + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(2) नमस् । By 2-4-82 अव्ययादाप्सुपः – The feminine affix आप् and सुँप् affixes that are prescribed after a अव्ययम् take the लुक् elision.

(3) नमस् + क्यच् । By 3-1-19 नमोवरिवश्चित्रङः क्यच् – The affix क्यच् is employed after the words “नमस्”, “वरिवस्” and “चित्रङ्” when they end in the accusative case and denote the object of “making/doing” – specifically पूजायाम् (in the sense of worship) with “नमस्”, परिचर्यायाम् (in the sense of honor/service) with “वरिवस्” and आश्चर्ये (in the sense of wonder) with “चित्रङ्”।
Note: In the optional case when the affix क्यच् is not used, a sentence (वाक्यम्) may be used to convey the same meaning.

(4) नमस् + य । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।

“नमस्य” gets धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।
Note: “नमस्” does not get the पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् because of the नियम-सूत्रम् (limiting rule) 1-4-15 नः क्ये – When the affix क्यच् or क्यङ् follows, only a term ending in a नकारः gets the designation पदम्। Therefore 8-2-66 ससजुषो रुः cannot apply.

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोगः, उत्तम-पुरुषः, बहुवचनम्।

(5) नमस्य + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(6) नमस्य + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(7) नमस्य + मस् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकार: of “मस्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।

(8) नमस्य + शप् + मस् । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent.

(9) नमस्य + अ + मस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।

(10) नमस्य + मस् । By 6-1-97 अतो गुणे।

(11) नमस्यामस् । By 7-3-101 अतो दीर्घो यञि – The ending अकार: of a अङ्गम् is elongated if it is followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: beginning with a letter of the यञ्-प्रत्याहार:।

(12) नमस्यामः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

Questions:

1. Where has the नाम-धातुः “नमस्य” been used in a तिङन्तं पदम् in the गीता?

2. Commenting on the सूत्रम् 1-4-15 नः क्ये the काशिका says नान्तमेव क्ये परतः पदसञ्ज्ञं भवति नान्यत्। वाच्यति। Please explain.

3. In the verses where has the affix “सिँच्” taken the लुक् elision?

4. Commenting on the सूत्रम् 3-1-19 नमोवरिवश्चित्रङः क्यच् (used in step 3) the तत्त्वबोधिनी says चित्रङः क्यज्विधानमीत्वार्थं ङित्करणं तु तङर्थम्। Please explain.

5. How would you say this in Sanskrit?
“We worship the cow because all the gods reside in her body.” Use the combination of the अव्यये “यत: + हि = यतो हि” for “because”.

6. How would you say this in Sanskrit?
“Your behavior surprises me.”

Easy Questions:

1. In the verses can you spot a सन्धिः which is आर्षः (irregular – not according to the rules of grammar)?

2. The word गवाम् (षष्ठी-बहुवचनम्) is derived from which प्रातिपदिकम्?

Today we will look at the form तपस्यसि 2As-लँट् from श्रीमद्भगवद्गीता 9.27

यत्करोषि यदश्नासि यज्जुहोषि ददासि यत्‌ ।
यत्तपस्यसि कौन्तेय तत्कुरुष्व मदर्पणम्‌ ॥ 9-27 ॥

Gita Press translation – Arjuna, whatever you do, whatever you eat, whatever you offer as oblation to the sacred fire, whatever you bestow as a gift, whatever you do by way of penance, offer it all to Me.

तपश्चरसि = तपस्यसि।

First we derive the नाम-धातुः “तपस्य” as follows:

(1) तपस् + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(2) तपस् + अम् + क्यङ् । By 3-1-15 कर्मणः रोमन्थतपोभ्यां वर्तिचरोः – The affix क्यङ् is employed after the words “रोमन्थ” and “तपस्” when they end in the accusative case and denote the object of “repeating” and “practicing” respectively.
Note: In the optional case when the affix क्यङ् is not used, a sentence (वाक्यम्) may be used to convey the same meaning.

(3) तपस् + अम् + य । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।

“तपस् + अम् + य” gets धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।

(4) तपस्य । By 2-4-71 सुपो धातुप्रातिपदिकयोः – A सुँप् affix takes a लुक् elision when it is a part of a धातुः or a प्रातिपदिकम्। As per the परिभाषा-सूत्रम् 1-1-61 प्रत्ययस्य लुक्श्लुलुपः the entire affix “अम्” is elided.

Note: Here “तपस्” does not get पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् because of the नियम-सूत्रम् (limiting rule) 1-4-15 नः क्ये – When the affix क्यच् or क्यङ् follows, only a term ending in a नकारः gets the designation पदम्। Therefore 8-2-66 ससजुषो रुः cannot apply.

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोगः, मध्यम-पुरुषः, एकवचनम्।

(5) तपस्य + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(6) तपस्य + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(7) तपस्य + सिप् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्। As per the महाभाष्यम् – (under 3-1-15) तपसः परस्मैपदं च – Following the नाम-धातुः “तपस्य” formed using 3-1-15, a परस्मैपदम् affix is to be used (in कर्तरि प्रयोगः।)

(8) तपस्य + सि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(9) तपस्य + शप् + सि । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent.

(10) तपस्य + अ + सि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।

(11) तपस्यसि । By 6-1-97 अतो गुणे।

Questions:

1. Commenting on the term कर्मणः used in the सूत्रम् 3-1-15 कर्मणः रोमन्थतपोभ्यां वर्तिचरोः the तत्त्वबोधिनी says रोमन्थतपोभ्यामित्यनेन सामानाधिकरण्यात्कर्मण इति पञ्चमी। प्रत्येकं सम्बन्धादेकवचनम्। Please explain.

2. Which निषेध-सूत्रम् (prohibition rule) prevents the सूत्रम् 8-4-40 स्तोः श्चुना श्चुः from applying in the form अश्नासि? (We have not discussed this सूत्रम् in the class, but we have seen it in a prior comment.)

3. From which verbal root is the form ददासि derived? Can you recall a सूत्रम् (which we have studied) in which पाणिनिः specifically mentions this verbal root?

4. Which सूत्रम् is used for the उकारादेशः in the form कुरुष्व?

5. How would you say this in Sanskrit?
“There is no austerity greater than Ahimsa.” For “austerity” form a feminine प्रातिपदिकम् from the नाम-धातुः “तपस्य”। Use the adjective प्रातिपदिकम् “ज्यायस्” (feminine “ज्यायसी”) for “greater” and use पञ्चमी विभक्तिः with “Ahimsa.”

6. How would you say this in Sanskrit?
“A good student treats his (own) teacher like God.” Use a नाम-धातुः for “to treat like God.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “साधु” for “good.”

Easy Questions:

1. In the absence of 6-1-97 अतो गुणे which सूत्रम् would have applied in the last step?

2. The सूत्रम् 8-2-66 ससजुषो रुः is a अपवाद: for which सूत्रम्?

Today we will look at the form कण्डूयन्ते 3Ap-लँट् from वैराग्यशतकम्।

गङ्गातीरे हिमगिरिशिलाबद्धपद्मासनस्य ब्रह्मध्यानाभ्यसनविधिना योगनिद्रां गतस्य ।
किं तैर्भाव्यं मम सुदिवसैर्यत्र ते निर्विशङ्काः कण्डूयन्ते जरठहरिणाः स्वाङ्गमङ्गे मदीये ॥ ९८ ॥

टीका –
गङ्गेति । गङ्गायाः सुरनद्याः, तीरे कूले । ‘कुलं रोधश्च तीरं च प्रतीरं च तटं त्रिषु’ इत्यमरः । तीरग्रहणं तद्गतशीतत्वपावित्र्यादिसिद्ध्यर्थम् । हिमगिरेः शीतनगस्य शिलायाः पाषाणस्योपरि बद्धं पद्मासनं येन तस्य । किंच ब्रह्मणो ध्यानमुपासनम्, तस्याभ्यसनमभ्यासः, तस्य विधिर्विधानं तेन । ‘विधिर्विधाने दैवेऽपि’ इत्यमरः । योगनिद्रां गतस्य प्राप्तस्य योगिनो मम तैः सुदिवसैः पुण्यदिनैः, भाव्यं किम् । यत्र ते जरठहरिणा वृद्धकुरङ्गाः, निर्विशङ्का निर्भीकाः सन्तः, स्वाङ्गं स्वशरीरम्, मदीयेऽङ्गे शरीरे, कण्डूयन्ते । तैर्भाव्यमित्यभिप्रायः । एवं च ग्रामनिवासं त्यक्त्वा गङ्गातीरे हिमवत्पर्वतपाषाणोपरि पद्मासनासनवर्ती ब्रह्मध्यानाभ्यासविधानेन योगनिद्रां गतः सन्नहं निर्विशङ्कैः जरठहरिणैः साकं यदा स्थास्ये तदा मे सुदिवसा जायन्त इत्यभिप्रायः । मन्दाक्रान्तावृत्तम् ॥

Translation – Can those blessed days be (in store) for me, when the fearless old stags rub their bodies against mine while I, having fixed myself in the Padmāsana posture on a slab in the Himalayas on the bank of the Ganges, attain yogic sleep by constantly meditating on the Supreme Reality?

कण्डूयन्ते is derived from the verbal root √कण्डू (कण्डूञ् गात्रविघर्षणे, कण्ड्वादि-गणः)। The ञकारः at the end of “कण्डूञ्” gets इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-3 हलन्त्यम् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः।

First we derive the धातुः “कण्डूय” as follows:

(1) कण्डू + यक् । By 3-1-27 कण्ड्वादिभ्यो यक् – The affix यक् is always used after the verbal roots in the कण्ड्वादि-गणः (group of terms headed by “कण्डूञ्”) with no change in their meaning. Note: The terms in the कण्ड्वादि-गणः are considered to be verbal roots as well as nominal stems. When they are used as verbal roots 3-1-27 applies. See questions 2 and 3.
Note: यक् is a कित्। Hence 1-1-5 क्क्ङिति च stops 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः।

(2) कण्डू + य । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

Now “कण्डूय” gets धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोगः, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्।

(3) कण्डूय + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(4) कण्डूय + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) कण्डूय + झ । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-72 स्वरितञितः कर्त्रभिप्राये क्रियाफले।

(6) कण्डूय + झे । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे, the टि-भागः of a आत्मनेपद-प्रत्ययः which substitutes a टित्-लकारः (a लकार: which has टकार: as a इत्), gets एकारः as the replacement.

(7) कण्डूय + शप् + झे । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent.

(8) कण्डूय + अ + झे । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः।

(9) कण्डूय + अ + अन्ते । By 7-1-3 झोऽन्तः, “अन्त्” comes in as a replacement for the झकारः of a प्रत्यय:।

(10) कण्डूयन्ते । By 6-1-97 अतो गुणे (applied twice.)

Questions:

1. Where has the सूत्रम् 3-1-27 कण्ड्वादिभ्यो यक् (used in step 1) been used in the last fifteen verses of Chapter Eighteen of the गीता?

2. The terms in the कण्ड्वादि-गणः are considered to be verbal roots as well as nominal stems. How do we deduce that they are verbal roots? The महाभाष्यम् answers as follows: धातुप्रकरणाद्धातुः कस्य चासञ्जनादपि । Please explain.

3. How do we deduce that the terms in the कण्ड्वादि-गणः are also considered to be nominal stems? The महाभाष्यम् answers as follows: आह चायमिमं दीर्घं मन्ये धातुर्विभाषितः ॥ Please explain.

4. The वृत्तिः of the सूत्रम् 3-1-27 कण्ड्वादिभ्यो यक् in the सिद्धान्त-कौमुदी is as follows एभ्यो धातुभ्यो नित्यं यक् स्यात् स्वार्थे। Commenting on the use of धातुभ्यः in the वृत्तिः the कौमुदी explains धातुभ्यः किम्? प्रातिपदिकेभ्यो मा भूत् । द्विधा हि कण्ड्वादयः धातवः प्रातिपदिकानि च। Please explain.

5. How would you say this in Sanskrit?
“Do not rub your dirty hands on the wall.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “मलिन” for “dirty” and the neuter प्रातिपदिकम् “कुड्य” for “wall.”

6. How would you say this in Sanskrit?
“A king is honored only in his (own) kingdom, while a scholar is honored everywhere.” Use the verbal root √मही (महीङ् पूजायाम्, कण्ड्वादि-गणः) for “to be honored.” Use the अव्ययम् “तु” for “while (but)” and the अव्ययम् “सर्वत्र” for “everywhere.”

Easy Questions:

1. Where has the सूत्रम् 7-3-111 घेर्ङिति been used in the commentary?

2. Why doesn’t the सूत्रम् 6-4-134 अल्लोपोऽनः apply in the form ब्रह्मणः (प्रातिपदिकम् “ब्रह्मन्”, नपुंसकलिङ्गे षष्ठी-एकवचनम्)।