Today we will look at the form सुरभेः f-Ab-s from रघुवंशम् verse 2-54.
कथं नु शक्योऽनुनयो महर्षेर्विश्राणनाच्चान्यपयस्विनाम् ।
इमामनूनां सुरभेरवेहि रुद्रौजसा तु प्रहृतं त्वयास्याम् ॥ 2-54॥
टीका –
अनुनयः क्रोधापनयः। चकारो वाकारार्थः। महर्षेः अनुनयः च वान्यासां पयस्विनीनां दोग्ध्रीणां गवां [अन्यपयस्विनाम्] विश्राणनाद् दानात्। ‘त्यागो वितरणं दानमुत्सर्जनविसर्जने। विश्राणनं वितरणम्’ इत्यमरः। कथं नु शक्य:। न शक्य इत्यर्थः। अत्र हेतुमाह – इमां गां सुरभेः कामधेनोः। ‘पञ्चमी विभक्ते’ इति पञ्चमी। अनूनाम् अन्यूनाम् अवेहि जानीहि। तर्हि कथमस्याः परिभवो भूयादित्याह – रुद्रौजसेति। अस्यां गवि त्वया कर्त्रा प्रहृतं तु प्रहारस्तु। ‘नपुंसके भावे क्तः’। रुद्रौजसा ईश्वरसामर्थ्येन। न तु स्वयमित्यर्थः। ‘सप्तम्यधिकरणे च’ इति सप्तमी ।।
Translation – And how is this pacification of (the anger of) the great sage possible by the gift of ordinary milch-cows? Know that this cow is in no way inferior to Surabhi (the divine cow); that you have attacked her is only through the power of Rudra.
सुरभेः is पञ्चमी-एकवचनम् of the स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘सुरभि’।
(1) सुरभि + ङसिँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। As per 2-3-42 पञ्चमी विभक्ते – A fifth case affix (‘ङसिँ’, ‘भ्याम्’, ‘भ्यस्’) is used following a प्रातिपदिकम् (nominal stem) which denotes a class or individual (thing or person) from which a separate class or individual is being distinguished (based on a genus or quality or action or name.)
In the present example ‘गो’ (‘cow’ – represented by the pronoun ‘इदम्’ (‘this’)) is being distinguished from ‘सुरभि’ (‘the divine cow’) based on the quality of being ‘अनूना’ (‘not inferior.’) Hence as per 2-3-42, the प्रातिपदिकम् ‘सुरभि’ takes a fifth case affix.
‘सुरभि’ gets the घि-सञ्ज्ञा by 1-4-7 शेषो घ्यसखि – When a short ‘इ’ ending or short ‘उ’ ending term – except for ‘सखि’ – does not have the नदी-सञ्ज्ञा then it gets the घि-सञ्ज्ञा।
(2) सुरभि + अस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
(3) सुरभे + अस् । By 7-3-111 घेर्ङिति – When a ङित् (having the letter ‘ङ्’ as a इत्) सुँप् affix follows, then a अङ्गम् having the घि-सञ्ज्ञा takes the गुण: substitution. Note: As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य the गुण: substitution takes the place of only the ending letter (in this case ‘इ’) of the अङ्गम् ‘सुरभि’।
(4) सुरभेस् । By 6-1-110 ङसिँङसोश्च – In place of a preceding एङ् (‘ए’, ‘ओ’) letter and the following short ‘अ’ of the affix ‘ङसिँ’ or ‘ङस्’, there is a single substitute of the former (एङ् letter.)
(5) सुरभेः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
Questions:
1. In the first verse of which Chapter of the गीता has the सूत्रम् 2-3-42 पञ्चमी विभक्ते (used in step 1) been used?
2. Commenting on the सूत्रम् 2-3-42 पञ्चमी विभक्ते the तत्त्वबोधिनी says – इदं च सूत्रं बुद्धिप्रकल्पितापायमाश्रित्यापादानप्रकरणे भाष्ये प्रत्याख्यातम्। Please explain.
3. Which कृत् affix is used to derive the नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘विश्राणन’ (used in the form विश्राणनात् (पञ्चमी-एकवचनम्) in the verse)?
4. Where has the सूत्रम् 3-3-114 नपुंसके भावे क्तः been used in the verse?
5. Which सूत्रम् justifies the use of a seventh case affix in the form अस्याम् used in the verse?
6. How to say this in Sanskrit?
“The truth is better than silence.” Use the adjective प्रातिपदिकम् ‘वर’ for ‘better.’
Easy questions:
1. From which verbal root is the form अवेहि derived?
2. Where has the सूत्रम् 6-4-113 ई हल्यघोः been used in the commentary?
1. In the first verse of which Chapter of the गीता has the सूत्रम् 2-3-42 पञ्चमी विभक्ते (used in step 1) been used?
Answer: The सूत्रम् 2-3-42 पञ्चमी विभक्ते has been used in the form कर्मणः (नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘कर्मन्’, पञ्चमी-एकवचनम्) in the following verse –
अर्जुन उवाच |
ज्यायसी चेत्कर्मणस्ते मता बुद्धिर्जनार्दन |
तत्किं कर्मणि घोरे मां नियोजयसि केशव || 3-1||
Here बुद्धिः is being distinguished from ‘कर्मन्’ based on the quality of being ‘ज्यायसी’ (‘superior’.) Hence as per 2-3-42, the प्रातिपदिकम् ‘कर्मन्’ takes a fifth case affix.
2. Commenting on the सूत्रम् 2-3-42 पञ्चमी विभक्ते the तत्त्वबोधिनी says – इदं च सूत्रं बुद्धिप्रकल्पितापायमाश्रित्यापादानप्रकरणे भाष्ये प्रत्याख्यातम्। Please explain.
Answer: As per the महाभाष्यम् we can manage without the सूत्रम् 2-3-42 पञ्चमी विभक्ते। The reasoning is as follows –
We can consider the process of distinguishing (one thing from another) as a mentally construed अपाय: (distancing) and the सूत्रम् 1-4-24 ध्रुवमपायेऽपादानम् itself may be used to assign the designation अपादानम् (and hence the fifth case affix by 2-3-28 अपादाने पञ्चमी।) Therefore the सूत्रम् 2-3-42 पञ्चमी विभक्ते is not necessary.
3. Which कृत् affix is used to derive the नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘विश्राणन’ (used in the form विश्राणनात् (पञ्चमी-एकवचनम्) in the verse)?
Answer: The affix ‘ल्युट्’ is to derive the नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘विश्राणन’ – derived from the verbal root √श्रण् (श्रणँ दाने १०.६३) as follows –
श्रण् + णिच् । By 3-1-25 सत्यापपाशरूपवीणातूलश्लोकसेनालोमत्वचवर्मवर्णचूर्णचुरादिभ्यो णिच्।
= श्रण् + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
= श्राणि । By 7-2-116 अत उपधायाः।
‘श्राणि’ gets धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।
श्राणि + ल्युट् । By 3-3-115 ल्युट् च – (In addition to the affix ‘क्त’ prescribed by the prior सूत्रम् 3-3-114) the affix ल्युट् may also be used following a verbal root to denote in the neuter gender the sense of the verbal root as having attained to a completed state.
= श्राणि + यु । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
= श्राणि + अन । By 7-1-1 युवोरनाकौ, 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य।
= श्राण् + अन । By 6-4-51 णेरनिटि।
= श्राणन ।
वि + श्राणन । ‘श्राणन’ is compounded with the उपसर्गः ‘वि’ using the सूत्रम् 2-2-18 कुगतिप्रादयः।
= विश्राणन । ‘विश्राणन’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।
4. Where has the सूत्रम् 3-3-114 नपुंसके भावे क्तः been used in the verse?
Answer: The सूत्रम् 3-3-114 नपुंसके भावे क्तः has been used in the verse in the form प्रहृतम् (नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘प्रहृत’, प्रथमा-एकवचनम्) – derived from the verbal root √हृ (हृञ् हरणे १. १०४६) preceded by the उपसर्गः ‘प्र’।
हृ + क्त । By 3-3-114 नपुंसके भावे क्तः – The affix ‘क्त’ may be used following a verbal root to denote in the neuter gender the sense of the verbal root as having attained to a completed state, without restriction to the time frame (past, present or future.)
= हृ + त । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः। Note: 7-2-10 एकाच उपदेशेऽनुदात्तात् prevents the affix ‘त’ from taking the augment ‘इट्’ which would have been done by 7-2-35 आर्धधातुकस्येड् वलादेः। And 1-1-5 क्क्ङिति च prevents the गुणादेशः for the ending letter ‘ऋ’ (of the अङ्गम् ‘हृ’) which would have been done by 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः।
= हृत ।
प्र + हृत । ‘हृत’ is compounded with the उपसर्गः ‘प्र’ using the सूत्रम् 2-2-18 कुगतिप्रादयः।
= प्रहृत । ‘प्रहृत’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।
5. Which सूत्रम् justifies the use of a seventh case affix in the form अस्याम् used in the verse?
Answer: The use of a seventh case affix in the form अस्याम् (सर्वनाम-प्रातिपदिकम् ‘इदम्’, स्त्रीलिङ्गे सप्तमी-एकवचनम्) is justified by the सूत्रम् 2-3-36 सप्तम्यधिकरणे च – A seventh case affix (‘ङि’, ‘ओस्’, ‘सुप्’) is used to denote अधिकरणम् (location), provided it has not been expressed otherwise.
Note: ‘इदम्’ (which is qualifying ‘गो’) gets the designation अधिकरणम् by the सूत्रम् 1-4-45 आधारोऽधिकरणम् – That कारकम् (participant in the action) which denotes the location/support – via the agent/object – of an action subsisting in the agent/object is called अधिकरणम् (location.) In the present example, ‘इदम्’ (which is qualifying ‘गो’) is the कारकम् (participant in the action) which denotes the location/support – via the agent युष्मद् (used in the form त्वया) – of the action प्रहृतम् subsisting in the agent. Hence ‘इदम्’ gets the designation अधिकरणम् (location.)
The form अस्याम् is derived as follows –
इदम् + ङि । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…………।
= इद अ + ङि । By 7-2-102 त्यदादीनामः। As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य, only the ending letter ‘म्’ gets replaced.
= इद + ङि । By 6-1-97 अतो गुणे।
= इद टाप् + ङि । Since we are deriving a feminine form, we have to add the affix ‘टाप्’ to ‘इद’ using 4-1-4 अजाद्यतष्टाप्।
= इद आ + ङि । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 चुटू, by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= इदा + ङि । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।
= इदा + आम् । By 7-3-116 ङेराम्नद्याम्नीभ्यः।
= इद + स्याट् आम् । By 7-3-114 सर्वनाम्नः स्याड्ढ्रस्वश्च। As per 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ, augment ‘स्याट्’ joins at the beginning of the affix ‘आम्’।
= इद + स्या आम् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= इद + स्याम् । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।
= अस्याम् । By 7-2-113 हलि लोपः।
6. How to say this in Sanskrit?
“The truth is better than silence.” Use the adjective प्रातिपदिकम् ‘वर’ for ‘better.’
Answer: सत्यम् मौनात् वरम् = सत्यं मौनाद्वरम् ।
Easy questions:
1. From which verbal root is the form अवेहि derived?
Answer: The form अवेहि is derived from the verbal root √इ (इण् गतौ २. ४०).
Please see answer to question 3 in the following comment for derivation of the form अवेहि – http://avg-sanskrit.org/2012/06/20/अकरिष्यत्-3as-लृँङ्/#comment-3880
2. Where has the सूत्रम् 6-4-113 ई हल्यघोः been used in the commentary?
Answer: The सूत्रम् 6-4-113 ई हल्यघोः has been used in the form जानीहि – derived from the verbal root √ज्ञा (ज्ञा अवबोधने ९. ४३).
Please see the following post for derivation of the form जानीहि – http://avg-sanskrit.org/2011/11/22/जानीहि-2as-लोँट्/