Home » Example for the day » अन्तिकात् n-Ab-s

अन्तिकात् n-Ab-s

Today we will look at the form अन्तिकात् n-Ab-s from रघुवंशम् verse 1-85.

रजःकणैः खुरोद्धूतैः स्पृशद्भिर्गात्रमन्तिकात् । तीर्थाभिषेकजां शुद्धिमादधाना महीक्षितः ।। १-८५।।

टीका
रज इति ।। खुरोद्धूतैरन्तिकात् समीपे गात्रं स्पृशद्भिः ‘दूरान्तिकार्थेभ्यो द्वितीया च’ इति चकारात् पञ्चमी । रजसां कणैः । महीं क्षियत ईष्टे इति महीक्षित् तस्य [महीक्षितः] । तीर्थाभिषेकेण जातां तीर्थाभिषेकजाम्शुद्धिमादधाना कुर्वाणा । एतेन वायव्यं स्नानमुक्तम् । उक्तं च मनुना – ‘आग्नेयं भस्मना स्नानमवगाह्यं तु वारुणम् । आपोहिष्ठेति च ब्राह्मं वायव्यं गोरजः स्मृतम् ।।’ इति ।।

Translation – Imparting to the king the sanctity that arises from ablution in a holy stream, by means of the particles of dust raised by her hoofs and coming in close contact with his body.

अन्तिकात् is पञ्चमी-एकवचनम् of the नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘अन्तिक’।

(1) अन्तिक + ङसिँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। As per the 2-3-35 दूरान्तिकार्थेभ्यो द्वितीया च – A second case affix (‘अम्’) or a third case affix (‘टा’) or a fifth case affix (‘ङसिँ’) is used following a प्रातिपदिकम् (nominal stem) having the sense of either ‘far’ or ‘near.’
Note: प्रातिपदिकार्थमात्रे विधिरयम् – The case affix prescribed by this सूत्रम् denotes only the meaning of the प्रातिपदिकम् (nominal stem.)

(2) अन्तिक + आत् । By 7-1-12 टाङसिङसामिनात्स्याः – Following a अङ्गम् ending in the letter ‘अ’, the affixes ‘टा’, ‘ङसिँ’ and ‘ङस्’ are replaced respectively by ‘इन’, ‘आत्’ and ‘स्य’। Note: Since the substitute ‘आत्’ has more than one letter, as per the परिभाषा-सूत्रम् 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य, the entire affix (and not just its last letter) is replaced by ‘आत्’।
1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending letter ‘त्’ of ‘आत्’ from getting the इत्-सञ्ज्ञा।

(3) अन्तिकात् । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः

Questions:

1. Commenting on the सूत्रम् 2-3-35 दूरान्तिकार्थेभ्यो द्वितीया च (used in step 1) the सिद्धान्तकौमुदी says – असत्त्ववचनस्येत्यनुवृत्तेर्नेह। दूर: पन्था:। Please explain.

2. Where has the सूत्रम् 3-2-124 लटः शतृशानचावप्रथमासमानाधिकरणे been used in the verse?

3. Can you spot the affix क्विप् in the verse?

4. In which sense has the third case affix in रजःकणैः been used?
i) कर्तरि ii) करणे iii) हेतौ iv) None of the above.

5. Which सूत्रम् justifies the use of a fifth case affix in the form चकारात् used in the commentary?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Stay close to me.”

Easy questions:

1. Where has the सूत्रम् 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः been used in the commentary?

2. Which सूत्रम् prescribes the substitution ‘ना’ in the form मनुना (used in the commentary?)


1 Comment

  1. 1. Commenting on the सूत्रम् 2-3-35 दूरान्तिकार्थेभ्यो द्वितीया च (used in step 1) the सिद्धान्तकौमुदी says – असत्त्ववचनस्येत्यनुवृत्तेर्नेह। दूर: पन्था:। Please explain.
    Answer: The अनुवृत्ति: of ‘असत्त्ववचनस्य’ comes down from 2-3-33 करणे च स्तोकाल्पकृच्छ्रकतिपयस्यासत्त्ववचनस्य into this सूत्रम् 2-3-35 दूरान्तिकार्थेभ्यो द्वितीया च। ‘असत्त्ववचन’ means that which does not denote a substance. Hence 2-3-35 does not apply in the following example –
    दूर: पन्था: a distant road. Here दूर: is qualifying पन्था: which is a physical thing and hence 2-3-35 does not apply. ‘दूर’ does not take a second or third or fifth case. It takes the first case affix as per 2-3-46 प्रातिपदिकार्थलिङ्गपरिमाणवचनमात्रे प्रथमा।

    2. Where has the सूत्रम् 3-2-124 लटः शतृशानचावप्रथमासमानाधिकरणे been used in the verse?
    Answer: The सूत्रम् 3-2-124 लटः शतृशानचावप्रथमासमानाधिकरणे has been used in the form स्पृशद्भिः (प्रातिपदिकम् ‘स्पृशत्’, पुंलिङ्गे तृतीया-बहुवचनम्) – derived from the verbal root √स्पृश् (स्पृशँ संस्पर्शने ६. १५८) as follows:

    स्पृश् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
    = स्पृश् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
    = स्पृश् + शतृँ । By 3-2-124 लटः शतृशानचावप्रथमासमानाधिकरणे – The affix ‘लँट्’ is replaced by ‘शतृँ’/’शानच्’ as long as the derived word is in agreement with (has the same reference as) a word which ends in a nominal ending other than the nominative.Note: As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, ‘शतृँ’ has the परस्मैपद-सञ्ज्ञा, while as per 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, ‘शानच्’ has the आत्मनेपद-सञ्ज्ञा। As per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, the verbal root √स्पृश् takes a परस्मैपदम् affix and therefore ‘शतृँ’ is chosen and not ‘शानच्’।
    Note: ‘शतृँ’ has the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्। This allows 3-1-77 to apply below.
    = स्पृश् + अत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।
    = स्पृश् + श + अत् । By 3-1-77 तुदादिभ्यः शः। Note: Since the प्रत्यय: ‘श’ is a सार्वधातुक-प्रत्यय: which is अपित्, it becomes ङित्-वत् (as if it has the letter ‘ङ्’ as an इत्) by 1-2-4 सार्वधातुकमपित्। This enables 1-1-5 क्क्ङिति च to prevent the गुणादेश: (for the penultimate letter ‘ऋ’ of the अङ्गम् ‘स्पृश्’) which would have been done by 7-3-86 पुगन्तलघूपधस्य च।
    = स्पृश् + अ + अत् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।
    = स्पृशत् । By 6-1-97 अतो गुणे।
    ‘स्पृशत्’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।

    3. Can you spot the affix क्विप् in the verse?
    Answer: The affix क्विप् occurs in the form महीक्षितः (प्रातिपदिकम् ‘महीक्षित्’, पुंलिङ्गे षष्ठी-एकवचनम्)।

    महीं क्षियति = महीक्षित् – One who rules the Earth = A king

    ‘क्षित्’ is a कृदन्त-प्रातिपदिकम् (participle form) derived from the verbal root √क्षि (क्षि निवासगत्योः ६.१४३).

    The compound प्रातिपदिकम् ‘महीक्षित्’ is derived as follows:
    मही + ङस् + क्षि + क्विँप् । By 3-2-76 क्विप् च – (In addition to the affixes mentioned in the सूत्रम् 3-2-74) the affix ‘क्विँप्’ may also be used (following any verbal root with or without the presence of a उपपदम्।)
    Note: The term सुपि (which comes as अनुवृत्ति: in to the सूत्रम् 3-2-76 क्विप् च from the सूत्रम् 3-2-4 सुपि स्थः) ends in the seventh (locative) case. Hence ‘मही + ङस्’ gets the उपपद-सञ्ज्ञा here by 3-1-92 तत्रोपपदं सप्तमीस्थम्‌।
    Note: The affix ‘ङस्’ is used here as per 2-3-65 कर्तृकर्मणोः कृति – To express the agent or the object (of an action), a nominal stem takes a sixth case affix when the nominal stem is used in conjunction with a term which ends in a कृत् affix. (This is what is called as कृद्योगे षष्ठी)।
    = मही + ङस् + क्षि + व् । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
    = मही + ङस् + क्षि । By 6-1-67 वेरपृक्तस्य, 1-2-41 अपृक्त एकाल् प्रत्यय:। Note: The affix क्विँप् is a कित् (has the letter ‘क्’ as a इत्)। This enables 1-1-5 क्क्ङिति च to stop the गुणादेशः in place of the ending letter ‘इ’ (of the अङ्गम् ‘क्षि’) which would have been done by 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः।
    = मही + ङस् + क्षि तुँक् । By 6-1-71 ह्रस्वस्य पिति कृति तुक्, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ। Note: Even though the affix क्विँप् undergoes सर्वापहार-लोपः (completely disappears), 6-1-71 still applies as per the सूत्रम् 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्।
    = मही + ङस् + क्षित् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
    We form a compound between ‘मही + ङस्’ (which is the उपपदम्) and ‘क्षित्’ by using the सूत्रम् 2-2-19 उपपदमतिङ्। In the compound, ‘मही + ङस्’ is placed in the prior position as per 2-2-30 उपसर्जनं पूर्वम्‌। Note: Here ‘मही + ङस्’ is the उपपदम् and hence it gets the उपसर्जन-सञ्ज्ञा by 1-2-43 प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम् because in the सूत्रम् 2-2-19 उपपदमतिङ् (which prescribes the compounding) the term उपपदम् ends in the nominative case.
    ‘मही + ङस् + क्षित्’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। This allows 2-4-71 to apply in the next step.
    = मही + क्षित् । By 2-4-71 सुपो धातुप्रातिपदिकयोः।
    = महीक्षित् ।

    4. In which sense has the third case affix in रजःकणैः been used?
    i) कर्तरि ii) करणे iii) हेतौ iv) None of the above.
    Answer: The third case affix in रजःकणैः (compound पुंलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘रजःकण’, तृतीया-बहुवचनम्) has been used in the sense of ii) करणे as per the सूत्रम् 2-3-18 कर्तृकरणयोस्तृतीया – A third case affix (‘टा’, ‘भ्याम्’, ‘भिस्’) is used to denote कर्ता (the doer of the action) as well as करणम् (the instrument of the action) provided the doer/instrument has not been expressed otherwise. Note: ‘रजःकण’ (dust particle) is the instrument of the action expressed by the participle आदधाना (imparting).

    5. Which सूत्रम् justifies the use of a fifth case affix in the form चकारात् used in the commentary?
    Answer: The use of a fifth case affix in the form चकारात् (पुंलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘चकार’, पञ्चमी-एकवचनम्) is justified by the सूत्रम् 2-3-25 विभाषा गुणेऽस्त्रियाम्‌ – A fifth case affix (‘ङसिँ’, ‘भ्याम्’, ‘भ्यस्’) is optionally used following a non-feminine प्रातिपदिकम् (nominal stem) which denotes a quality being a cause/reason.
    Note: The सिद्धान्तकौमुदी says विभाषेति योगविभागादगुणे स्त्रियां च क्वचित् – The term ‘विभाषा’ is split into a separate सूत्रम् (from the सूत्रम् 2-3-25 विभाषा गुणेऽस्त्रियाम्‌) allowing us to apply a fifth case affix in some instances even if the प्रातिपदिकम् (nominal stem) does not denote a quality or is used in the feminine. This justifies the application of a fifth case affix following ‘चकार’ (meaning the letter ‘च्’) even though it is not a गुणवाचकशब्दः (a word denoting a quality).

    6. How would you say this in Sanskrit?
    “Stay close to me.”
    Answer: अन्तिकम्/अन्तिकेन/अन्तिकात् मम तिष्ठ = अन्तिकं/अन्तिकेन/अन्तिकान् मम तिष्ठ।

    Easy questions:
    1. Where has the सूत्रम् 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः been used in the commentary?
    Answer: The सूत्रम् 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः has been used in the form ईष्टे – derived from the verbal root √ईश् (ईशँ ऐश्वर्ये २. १०).

    The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
    ईश् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्।
    = ईश् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
    = ईश् + त । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम्।
    = ईश् + ते । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे।
    = ईश् + शप् + ते । By 3-1-68 कर्तरि शप्।
    = ईश् + ते । By 2-4-72 अदिप्रभृतिभ्यः शपः – The affix ‘शप्’ takes the ‘लुक्’ elision when following a verbal root belonging to the अदादि-गणः।
    = ईष् + ते । By 8-2-36 व्रश्च-भ्रस्ज-सृज-मृज-यज-राज-भ्राजच्छशां षः।
    = ईष्टे । By 8-4-41 ष्टुना ष्टुः।

    2. Which सूत्रम् prescribes the substitution ‘ना’ in the form मनुना (used in the commentary?)
    Answer: The सूत्रम् 7-3-120 आङो नाऽस्त्रियाम् prescribes the substitution ‘ना’ in the form मनुना (पुंलिङ्ग-प्रातिदिकम् ‘मनु’, तृतीया-एकवचनम्)।

    The derivation of मनुना is similar to that of पाणिना shown in answer to easy question 2 in the following comment –
    http://avg-sanskrit.org/2012/10/23/भास्करः-mns/#comment-5673

Leave a comment

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Recent Posts

August 2014
M T W T F S S
 123
45678910
11121314151617
18192021222324
25262728293031

Topics