Today we will look at the form पुमान् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।

न तेन जन्मप्रभृति दृष्टपूर्वं तपस्विना |
स्त्री वा पुमान् वा यच्चान्यत् सत्त्वं नगरराष्ट्रजम् || १-१०-९ ||

Gita Press translation “Since his (very) birth that hermit (boy) had never before seen any man or woman or (for that matter) any other living being born in a town or in the countryside.”

The प्रातिपदिकम् “पुम्स्” is formed using the उणादि-प्रत्यय: “डुम्सुँन्”। Thus it an उगित् (because the उकार: in the डुम्सुँन्-प्रत्यय: is an इत्)।

‘पुम्स्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। The विवक्षा here is प्रथमा-एकवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘पुम्स्’।

(1) पुम्स् + सुँ ।

(2) पुम् असुँङ् + सुँ । When the intention is to add a सर्वनामस्थानम् affix, पुम्स् gets the असुँङ् replacement by 7-1-89 पुंसोऽसुङ् । See question 2.

(3) पुमस् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(4) पुम नुँम् स् + स् । By 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः, the प्रातिपदिकम् “पुम्स्” which is an उगित् takes the नुँम् augment when followed by a सर्वनामस्थानम् affix. By 1-1-47 मिदचोऽन्त्यात्परः, the नुँम्-आगम: is placed after the last अच् (the अकार: after the मकार:) in “पुमस्”।

(5) पुमन्स् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(6) पुमान्स् + स् । By 6-4-10 सान्तमहतः संयोगस्य, since a सर्वनामस्थानम् affix which is not a सम्बुद्धिः follows, the letter preceding the नकारः in the word पुमन्स् is elongated.

(7) पुमान्स् । सकार-लोपः by 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्। Using 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम् पुमान्स् gets पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम्।

(8) पुमान् । By 8-2-23 संयोगान्तस्य लोपः, the संयोगान्तपदम् “पुमान्स्” takes लोपः। As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य, only the ending letter (सकार:) of the पदम् will take लोपः।

Questions:

1. Where is the word “पुमान्” used in the गीता (Chapter 2)?

2. Why didn’t the असुँङ्-आदेश: replace the entire अङ्गम् “पुम्स्” as per 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य?

3. Please list the four synonyms for the word “पुमान्” (प्रातिपदिकम् “पुम्स्” masculine, meaning “man”) as given in the अमरकोश:।
स्युः पुमांसः पञ्चजनाः पुरुषाः पूरुषा नरः ।।२-६-१।।
(इति पञ्च “मनुष्यजातौ पुरुषस्य” नामानि)

4. How would you say this in Sanskrit?
“All these men have come here to see the festival.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “आगत” for “have come”, the अव्ययम् “इह” for “here”, the अव्ययम् “द्रष्टुम्” for “to see” and the masculine प्रातिपदिकम् “उत्सव” for “festival.”

5. Where is the सूत्रम् 7-1-25 अद्ड् डतरादिभ्यः पञ्चभ्यः used?

6. Which प्रातिपदिकम् used in the verse has the नदी-सञ्ज्ञा?

7. In this example, if the सुँ-प्रत्यय: had the सम्बुद्धि-सञ्ज्ञा then all the same rules would have applied except for one. Which सूत्रम् would not have applied and what would have been the final form?

8. Which are the इत् letters in the डुम्सुँन्-प्रत्यय:?

Easy questions:

1. Please do पदच्छेद: of यच्चान्यत् and mention the relevant rules.

2. Consider the form “तेन” which is पुंलिङ्गे तृतीया-एकवचनम् of the सर्वनाम-शब्द: (pronoun) “तद्”। Steps are as follows:
तद् + टा by 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…
त अ + टा by 7-2-102 त्यदादीनामः, 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य
त + टा by 6-1-97 अतो गुणे
त + इन by ?
तेन by ?
Which rules were used in the last two steps? (These same rules are used in deriving the form “रामेण”)।

Today we will look at the form कथयन् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।

तथा तु दीन: कथयन्नराधिपः प्रियस्य पुत्रस्य विवासनातुरः |
गतेऽर्धरात्रे भृशदुःखपीडितस् तदा जहौ प्राणमुदारदर्शनः || २-६४-७८ ||

Gita Press translation “Speaking as aforesaid, the king of noble aspect, who was already feeling miserable and distressed on the score of his beloved son’s exile, felt sore stricken with agony by the time half the night passed and forthwith gave up the ghost.”

‘कथयत्’ is a शतृँ-प्रत्ययान्त-शब्द:।

‘कथयत्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। The विवक्षा here is पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः ‘सुँ’, ‘औ’, ‘जस्’ etc. after the प्रातिपदिकम् ‘कथयत्’।

(1) कथयत् + सुँ । “कथयत्” is a उगित् (since the ऋकार: in ‘शतृँ’ is an इत्)। Note: The affix “सुँ” has the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा here by 1-1-43 सुडनपुंसकस्य। This allows 7-1-70 to apply in the next step.

(2) कथय नुँम् त् + सुँ । By 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः, a non-verbal base with an ‘उक्’ (‘उ’, ‘ऋ’, ‘ऌ’) as a marker takes the नुँम् augment when followed by a सर्वनामस्थानम् affix.

(3) कथयन्त् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(4) कथयन्त् । सकार-लोपः by 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्। Note: Now ‘कथयन्त्’ gets the पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् with the help of 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्। This allows 8-2-23 संयोगान्तस्य लोपः to apply in the next step.

(5) कथयन् । By 8-2-23 संयोगान्तस्य लोपः, the संयोगान्तपदम् “कथयन्त्” takes लोपः। As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य, only the ending letter (तकार:) of the पदम् takes लोपः। Note: After this, 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य does not apply because of 8-2-1 पूर्वत्रासिद्धम्।

Questions:

1. Where is the प्रातिपदिकम् ‘कथयत्’ used in the गीता? (Chapter 10. Also Chapter 18.)

2. The प्रातिपदिकम् ‘कथयत्’ is an adjective – which noun is it qualifying in this verse?

3. Which noun is it qualifying in each occurrence in the गीता (answers to question #1)?

4. Please list the two synonyms for the word “उदार:” (प्रातिपदिकम् “उदार” adjective, meaning “generous/noble/sincere.”)
दक्षिणे सरलोदारौ ॥३-१-८॥
(इति त्रीणि “ऋज्वाशयस्य” नामानि)

5. Match the columns:
a) प्रथमा-एकवचनम्
b) षष्ठी-एकवचनम्
c) द्वितीया-एकवचनम्
d) अव्ययम्

i. तथा, तदा
ii. नराधिप:
iii. पुत्रस्य
iv. प्राणम्

6. The नुँम्-आगम: as well as the नुँट्-आगम: – after अनुबन्ध-लोप: (removing the इत् letters) – results in the नकार: as an augment. What is the difference between them?
a) The difference is only in the वेद: because of the accent (स्वर:)।
b) The नुँट्-आगम: attaches to the beginning of a term while the नुँम्-आगम: goes to the end of the term.
c) The नुँम्-आगम: attaches to the beginning of a term while the नुँट्-आगम: goes to the end of the term.
d) The नुँट्-आगम: attaches to the beginning of a term while the नुँम्-आगम: goes after the last vowel of the term.

7. How would you ask the question – “What (is) the difference between them (two)?” – in Sanskrit? Use the masculine प्रातिपदिकम् “भेद” for “difference.”

8. In step 2, by which सूत्रम् did the सुँ-प्रत्यय: get the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा (which is required for applying 7-1-70)?

Easy questions:

1. Please derive the form पुत्रस्य (षष्ठी-एकवचनम्) from the प्रातिपदिकम् “पुत्र” – declined like राम-शब्द:।

2. Can you spot where the सूत्रम् 6-1-109 एङः पदान्तादति has been used?

Today we will look at the form अजानन्तम् mAs from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।

आर्ये कस्मादजानन्तं गर्हसे मामकल्मषम् |
विपुलां च मम प्रीतिं स्थितां जानासि राघवे ||२-७५-२०||

Gita Press translation – Wherefore do you reproach me, O noble lady, guileless as I am and did not know anything (about Śrī Rāma’s exile before I returned to Ayodhyā)? Nay, you know my great love borne towards Śrī Rāma (a scion of Raghu).

‘अजानत्’ ends in the affix ‘शतृँ’। It is a compound form having ‘जानत्’ as its second member. ‘जानत्’ is derived from the धातु: ‘ज्ञा’ using the affix ‘शतृँ’।

‘अजानत्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। The विवक्षा here is पुंलिङ्गे द्वितीया-एकवचनम्।

(1) अजानत् + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। ‘अजानत्’ is a उगित् (since the letter ‘ऋ’ in ‘शतृँ’ is an इत्)। Note: The affix ‘अम्’ has the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा here as per 1-1-43 सुडनपुंसकस्य – The five affixes ‘सुँ’, ‘औ’, ‘जस्’, ‘अम्’ and ‘औट्’ get the designation सर्वनामस्थानम् but not if the base is neuter.

(2) अजान नुँम् त् + अम् । By 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः – A non-verbal base with a उक् (‘उ’, ‘ऋ’, ‘ऌ’) letter as a marker and the verbal base ‘अञ्चुँ’ whose letter ‘न्’ has taken elision takes the augment नुँम् when followed by a सर्वनामस्थानम् affix. By 1-1-47 मिदचोऽन्त्यात्परः, the नुँम् augment is placed after the last अच् (the letter ‘अ’ after the letter ‘न्’) in ‘अजानत्’।

(3) अजान न् त् + अम् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending letter ‘म्’ of अम् from getting इत्-सञ्ज्ञा ।

(4) अजानंतम् । By 8-3-24 नश्चापदान्तस्य झलि ।

(5) अजानन्तम् । By 8-4-58 अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः।

Questions:

1. The प्रातिपदिकम् “अजानत्” is used a few times in the गीता। Can you try to find them?

2. Which प्रातिपदिकम् used in the verse has the घि-सञ्ज्ञा?

3. Which सूत्रम् was used to replace “किम्” by “क” in the form “कस्मात्”?

4. How would you say this in Sanskrit?
“Why do you not know my sister’s name?” Use a verb from the verse and also use a word for “why” from the verse.

5. Where has the सूत्रम् 7-3-106 सम्बुद्धौ च been used?

6. The अमरकोश: gives eleven synonyms for the word “पापम्” (प्रातिपदिकम् “पाप” neuter, meaning “sin/evil”). One of them is कल्मषम् (प्रातिपदिकम् “कल्मष” neuter) used in this verse. Please list the other ten.
अस्त्री पङ्कं पुमान्पाप्मा पापं किल्बिषकल्मषम् ।
कलुषं वृजिनैनोऽघमंहो दुरितदुष्कृतम् ।।१-४-२३।।
(इति द्वादश “पापस्य” नामानि)

7. What is the प्रातिपदिकम् in “माम्”? Could an alternate form have been used?

8. Which two सूत्रे could be applied after step 4? (They will not change the final form)

Easy questions:

1. Derive the form “राघवे” (सप्तमी-एकवचनम्) from the प्रातिपदिकम् “राघव”। (It is declined like राम-शब्द:)।

2. Which सूत्रम् was used to replace the ending तकार: of कस्मात् by a दकार:?

Today we will look at the form बलवान् from श्रीमद्भागवतम् SB 10-55-4

तं निर्जगार बलवान्मीनः सोऽप्यपरैः सह ।
वृतो जालेन महता गृहीतो मत्स्यजीविभिः ।। १०-५५-४ ।।

Gita Press translation “A mighty fish swallowed it and the former too was along with others enmeshed in a huge net by fishermen.”

‘बलवत्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। The विवक्षा here is पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘बलवत्’।

(1) बलवत् + सुँ । “बलवत्” is a वतुँप्-प्रत्ययान्त-शब्दः। Thus it ends in “अतुँ”, and it is also उगित् (since the उकार: in वतुँप् is an इत्)।

(2) बलवात् + सुँ । By 6-4-14 अत्वसन्तस्य चाधातोः, since the सुँ affix which is not सम्बुद्धिः follows, a base that ends in “अतुँ” has its penultimate letter elongated.

(3) बलवा नुँम् त् + सुँ । By 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः, a non-verbal base with an उक् (उ, ऋ, ऌ) as a marker takes the नुँम् augment when followed by a सर्वनामस्थानम् affix.

(4) बलवान्त् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) बलवान्त् । सकार-लोपः by 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्। Using 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम् बलवान्त् gets पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम्।

(6) बलवान् । By 8-2-23 संयोगान्तस्य लोपः, the संयोगान्तपदम् “बलवान्त्” takes लोपः। As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य, only the ending letter (तकार:) of the पदम् will take लोपः।

Questions:

1. Where is the word “बलवान्” used in the गीता (Chapter 16)?

2. “बलवान्” is an adjective. Which noun is it qualifying? (That noun will also be declined पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्।)

3. Can you spot a नकारान्त-प्रातिपदिकम् used in the verse?

4. Can you spot another (besides “बलवत्”) उगित्-प्रातिपदिकम् used in the verse?

5. The अमरकोश: gives seven synonyms for the word “मत्स्य:” (प्रातिपदिकम् “मत्स्य” masculine, meaning “fish”). One of them is “मीन:” (प्रातिपदिकम् “मीन” masculine) used in this verse. Please list the remaining six.
पृथुरोमा झषो मत्स्यो मीनो वैसारिणोऽण्डजः ।
विसारः शकली ।।१-१०-१७।।
(इति अष्टौ “मत्स्यसामान्यस्य” नामानि)
note: some editions have पाठभेदः as शकुली

6. How would you say this in Sanskrit?
“This thief was seized at night by the guards.” Use the प्रातिपदिकम् “स्तेन” for “thief” and “रक्षक” for “guard.” Use a word from the verse for “was seized.”

7. Where has the सूत्रम् 7-2-106 तदोः सः सावनन्त्ययोः been used?

8. Derive the form “तम्” (प्रातिपदिकम् “तद्” पुंलिङ्गे द्वितीया-एकवचनम्)।

Easy questions:

1. Please do पदच्छेद: of सोऽप्यपरैः and mention the relevant rules.

2. Can you spot where the सूत्रम् 6-1-114 हशि च has been used?

3. Derive the form “जालेन” (तृतीया-एकवचनम्) from the प्रातिपदिकम् “जाल”। It is declined like वन-शब्द:/ज्ञान-शब्द:। Use the सूत्रम् 7-1-12 टाङसिङसामिनात्स्याः।

Today we will look at the form धीमन् from श्रीमद्भागवतम् SB 1-1- 18

अथाख्याहि हरेर्धीमन्नवतारकथाः शुभाः ।
लीला विदधतः स्वैरमीश्वरस्यात्ममायया ।। १-१-१८ ।।

Gita Press translation “O wise Sūta, now recount the blessed stories of the descent of the Almighty Lord who enacts at will sports of various kinds by dint of His Yogamāyā (divine potency).”

‘धीमत्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। The विवक्षा here is सम्बुद्धि:। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘धीमत्’।

(1) धीमत् + सुँ । “धीमत्” is a मतुँप्-प्रत्ययान्त-शब्दः। Thus it ends in “अतुँ”, and it is also उगित् (since the उकार: in मतुँप् is an इत्)। By 2-3-49 एकवचनं संबुद्धिः, the nominative singular affix (सुँ) when used in a vocative form gets the designation सम्बुद्धि: ।

(2) धीम नुँम् त् + सुँ । By 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः, a non-verbal base with an उक् (उ, ऋ, ऌ) as a marker takes the नुँम् augment when followed by a सर्वनामस्थानम् affix.

(3) धीमन्त् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(4) धीमन्त् । सकार-लोपः by 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्। Using 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम् धीमन्त् gets पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम्।

(5) धीमन् । By 8-2-23 संयोगान्तस्य लोपः, the संयोगान्तपदम् “धीमन्त्” takes लोपः। As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य, only the ending letter (तकार:) of the पदम् will take लोपः।

Questions:

1. Where has the सूत्रम् 7-3-105 आङि चापः been used in this verse?

2. Derive the form “हरे:” (षष्ठी-एकवचनम्) from the प्रातिपदिकम् “हरि”।

3. How would you say this in Sanskrit?
“Narrate to me what happened in the meeting yesterday.” Use a verb from the verse for “narrate” (recount), use the feminine प्रातिपदिकम् “संसद्” for “meeting”, and the adjective प्रातिपदिकम् “वृत्त” for “happened.” (Hint: Make use of the pronouns “यद्” and “तद्”)।

4. Please state the one synonym for the word “कथा” (प्रातिपदिकम् “कथा” feminine, meaning “tale, story”) as given in the अमरकोश:।
प्रबन्धकल्पना कथा ।।१-६-६।।
(द्वे “कथाया:” नामनी)

5. Can you spot a शतृँ-प्रत्ययान्त-प्रातिपदिकम् in this verse?

6. Where has the प्रातिपदिकम् “धीमत्” been used in the गीता (Chapter One)?

7. Why didn’t the सूत्रम् 6-4-14 अत्वसन्तस्य चाधातोः apply in this example?

8. Consider the form “शुभाः” – स्त्रीलिङ्गे द्वितीया-बहुवचनम्। Steps are as follows:
a) शुभा + शस् (4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टा..)
b) शुभा + अस् (1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः)
c) शुभास्
d) शुभा: (8-2-66 ससजुषो रुः, 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः)

Which सूत्रम् was used in step c)? (6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः or 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः)
What if this had been प्रथमा-बहुवचनम् – then which सूत्रम् would have been used in step c)?

Easy questions:

1. Can you spot a place where the सूत्रम् 8-3-22 हलि सर्वेषाम् has been used?

2. Please do पदच्छेद: of धीमन्नवतारकथाः and mention the relevant rules.

Today we will look at the form तावन्तः from श्रीमद्भागवतम् SB 10-13-42

इत एतेऽत्र कुत्रत्या मन्मायामोहितेतरे ।
तावन्त एव तत्राब्दं क्रीडन्तो विष्णुना समम् ।। १०-१३-४२ ।।

Gita Press translation “Therefore, whence are these other than those deluded by My enchanting power, though as many in number, playing in the company of the all-pervading Lord for a whole year here (in this woodland) as well as there (in Vraja)?”

‘तावत्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। The विवक्षा here is पुंलिङ्गे प्रथमा-बहुवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘तावत्’।

(1) तावत् + जस् । “तावत्” is a वतुँप्-प्रत्ययान्त-शब्दः। Thus it ends in “अतुँ”, and it is also उगित् (since the उकार: in वतुँप् is an इत्)।

(2) ताव नुँम् त् + जस् । By 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः, a non-verbal base with an उक् (उ, ऋ, ऌ) as a marker takes the नुँम् augment when followed by a सर्वनामस्थानम् affix.

(3) तावन्त् + अस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू and 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकारः of जस् from getting इत्-सञ्ज्ञा।

(4) तावन्तः । रुँत्व-विसर्गौ 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः। See question 8.

Questions:

1. Where else has the सूत्रम् 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः been used?

2. Where has the प्रातिपदिकम् “तावत्” been used in the गीता (Chapter 2)?

3. Which सूत्रम् is used to replace the प्रत्यय: “टा” by “ना” in the form विष्णुना (तृतीया-एकवचनम्)?

4. The अमरकोश: gives four synonyms for the word “सह” (प्रातिपदिकम् “सह” अव्ययम्, meaning “together with”). One of them is the word “समम्” (प्रातिपदिकम् “समम्” अव्ययम्) used in this verse. Please list the other three.
सार्धं तु साकं सत्रा समं सह ॥३-४-४॥
(इति पञ्च “सह” इति अस्य नामानि)

5. Derive the form “एते” (पुंलिङ्गे प्रथमा-बहुवचनम्) from the प्रातिपदिकम् “एतद्”।

6. How would you say this in Sanskrit?
“These boys were seen playing in the park.” Use the नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “उद्यान” for “park” and the adjective प्रातिपदिकम् “दृष्ट” for “was seen.”

7. Which are the two परिभाषा-सूत्रे which tell us where to place an आगम: (augment)? Which one of these has been used in this example?

8. Can you think of two rules which should be used after step 4? (There will be no change in the final form.)

Easy questions:

1. Please do पदच्छेद: of एतेऽत्र and mention the relevant rules.

2. Where has the सूत्रम् 8-3-19 लोपः शाकल्यस्य been used?

3. Which सूत्रम् is used to give तत्र + अब्दम् = तत्राब्दम्?

Today we will look at the form बृहते from श्रीमद्भागवतम् SB 9-19-29

नमस्तुभ्यं भगवते वासुदेवाय वेधसे ।
सर्वभूताधिवासाय शान्ताय बृहते नमः ।।०९-१९-२९ ।।

Gita Press translation “Hail, hail to You, the all-tranquil and all-pervading Lord Vāsudeva, the Maker of this universe, the Indweller of all created beings.”

‘बृहत्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। The विवक्षा here is पुंलिङ्गे चतुर्थी-एकवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘बृहत्’।

(1) बृहत् + ङे ।

(2) बृहते । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।

Questions:

1. What would be the पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम् of the प्रातिपदिकम् “बृहत्”?

2. Where has the युष्मद्-प्रातिपदिकम् been used in this verse?

3. Was there an alternate form possible? (In place of the one identified in question 2)?

4. Where has the सूत्रम् 7-1-13 ङेर्यः been used?

5. How would you say this in Sanskrit?
“All the deer in this forest are calm.” Use the प्रातिपदिकम् “मृग” for “deer” and “शान्त” for “calm.” Use a verb from the following post – http://avg-sanskrit.org/2011/01/14/

6. The अमरकोश: gives thirteen synonyms for the adjective प्रातिपदिकम् “समग्र” (meaning “all”). One of them is the pronoun प्रातिपदिकम् “सर्व” used in this verse. Please list the other twelve.
अथ समं सर्वम् ॥३-१-६४॥
विश्वमशेषं कृत्स्नं समस्तनिखिलाऽखिलानि निःशेषम् ।
समग्रं सकलं पूर्णमखण्डं स्यादनूनके ॥३-१-६५॥
(इति चतुर्दश “समग्रस्य” नामानि)

7. Can you spot a प्रातिपदिकम् ending in “अतुँ”?

8. In order to apply the सूत्रम् 1-3-8 लशक्वतद्धिते we have to make sure that the ङे-प्रत्यय: is not a तद्धित-प्रत्यय:। The ङे-प्रत्यय: is prescribed by 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा……..। From where to where does पाणिनि: run the “तद्धिता:” अधिकार: in the अष्टाध्यायी?

Easy questions:

1. Where has the सूत्रम् 8-3-34 विसर्जनीयस्य सः been used?

2. Which विभक्ति:/वचनम् has been used in “वासुदेवाय”? (It is declined like राम-शब्द:)।

Today we will look at the form बिभ्रतम्-mNs from श्रीमद्भागवतम् SB 4-17-28

एवं मन्युमयीं मूर्तिं कृतान्तमिव बिभ्रतम् ।
प्रणता प्राञ्जलिः प्राह मही सञ्जातवेपथुः ।। ०४-१७-२८ ।।

Gita Press translation “Seized with a tremor and bowing low, Earth spoke with joined palms to the king, who like Death bore a form which was the very embodiment of wrath.”

बिभ्रत् is a शतृँ-प्रत्ययान्त-शब्द: derived from the भृ-धातु:। Since this धातु: is in the जुहोत्यादि-गणः, the final form is derived through reduplication (अभ्यासः). Here, the “बिभृ” of बिभ्रत् gets अभ्यस्त-सञ्ज्ञा by 6-1-5 उभे अभ्यस्तम्।

‘बिभ्रत्’ gets प्रातिपदिकसञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। The विवक्षा here is पुंलिङ्गे द्वितीया-एकवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘बिभ्रत्’।

(1) बिभ्रत् + अम् ।

(2) Here the शतृ-प्रत्यय: follows an अङ्गम् (बिभृ) which has the अभ्यस्त-सञ्ज्ञा। Hence 7-1-78 नाभ्यस्ताच्छतुः stops 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः and the शतृ-प्रत्यय: does not take the नुँम् augment.

(3) बिभ्रतम् । 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकारः of अम् from getting इत्-सञ्ज्ञा ।

Questions:

1. In the सूत्रम् 6-1-5 उभे अभ्यस्तम् why wasn’t the सूत्रम् 6-1-109 एङः पदान्तादति applied between उभे + अभ्यस्तम्?

2. The अमरकोश: gives twenty-six (!) synonyms for the word “भूमि:” (प्रातिपदिकम् “भूमि” feminine, meaning “Earth”). One of them is “मही” (प्रातिपदिकम् “मही”) used in this verse. Please list the remaining twenty-five.
भूर्भूमिरचलाऽनन्ता रसा विश्वम्भरा स्थिरा ।
धरा धरित्री धरणी क्षोणिर्ज्या काश्यपी क्षितिः ।।२-१-२।।
सर्वंसहा वसुमती वसुधोर्वी वसुन्धरा ।
गोत्रा कुः पृथिवी पृथ्वी क्ष्माऽवनिर्मेदिनी मही ।।२-१-३।।
(इति सप्तविंशति: “भूमे:” नामानि)

Note: Some editions of अमरकोश: have धरणि: instead of धरणी and क्षोणी instead of क्षोणि:।

3. Match the columns:
a) अव्ययम्
b) स्त्रीलिङ्गे द्वितीया-एकवचनम्
c) स्त्रीलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्
d) पुंलिङ्गे द्वितीया-एकवचनम्

i. मूर्तिम्
ii. कृतान्तम्
iii. एवम्
iv. मही

4. Which प्रातिपदिकम् in the verse has the नदी-सञ्ज्ञा? By which सूत्रम् does पाणिनि: define the नदी-सञ्ज्ञा?

5. How would you say this in Sanskrit?
“Today, the ground (is) covered with snow.” Use the पुंलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “तुषार” for “snow”, the adjective प्रातिपदिकम् “आवृत” for “covered” and the अव्ययम् “अद्य” for “today.”

6. Where is the सूत्रम् 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः used for the first time in the गीता?

7. Can you recall another सूत्रम् (that we have studied) – besides 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः – that prescribes the नुँम्-आगम:?

8. Where has the सूत्रम् 8-3-37 कुप्वोः ≍क≍पौ च been used?

Easy questions:

1. Consider the form “मही” which is प्रथमा-एकवचनम् of the feminine प्रातिपदिकम् “मही”। The steps are as follows:
मही + सुँ by 4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टा..
= मही + स् by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-9 तस्य लोपः।
= मही by ?
Which सूत्रम् is required in the last step?

2. Was wasn’t the पदान्त-मकार: at the end of “बिभ्रतम्” replaced by an अनुस्वार: using 8-3-23 मोऽनुस्वारः? Which condition was not satisfied?

Today we will look at the form अन्वञ्चः from श्रीमद्भागवतम् SB 9-16-35

ज्येष्ठं मन्त्रदृशं चक्रुस्त्वामन्वञ्चो वयं स्म हि ।
विश्वामित्रः सुतानाह वीरवन्तो भविष्यथ ।। ९-१६-३५ ।।

Gita Press translation “They (accordingly) took Śunaḥśepa, a seer of vedic mantras, as the eldest (of them all) and said to him “Indeed we are (all) your followers (younger brothers).” (Gratified at this) Viśwāmitra said to these (latter) sons, “You will be blessed with sons.”

Note: In this context, वीरवन्त: = पुत्रवन्त:।

In order to derive the form अन्वञ्चः, we have to start with the धातु “अन्च्” preceded by “अनु” । “अनु + अन्च्” means to follow.

By 3-2-59 ऋत्विग्दधृक्स्रग्दिगुष्णिगञ्चुयुजिक्रुञ्चां च, “अनु अन्च्” gets the क्विन्-प्रत्यय:। क्विन् takes सर्वापहारलोपः। The ककार: and नकार: are removed using 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-3 हलन्त्यम् along with 1-3-9 तस्य लोपः। The इकारः in the क्विन्-प्रत्यय: is उच्चारणार्थः। The single letter वकार: that remains gets अपृक्त-सञ्ज्ञा by 1-2-41 अपृक्त एकाल् प्रत्ययः। By 6-1-67 वेरपृक्तस्य, this वकार: which is अपृक्तः takes लोपः।

Now, since क्विन् is a कित्-प्रत्ययः, by 6-4-24 अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति, the उपधा-नकारः of अन्च् takes लोपः to give “अनु अच्”।

The क्विन्-प्रत्यय: has the कृत्-सञ्ज्ञा by 3-1-93 कृदतिङ् । By 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्, even though the क्विन्-प्रत्ययः has taken लोपः, “अनु अच्” gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च and hence it will take the affixes सुँ, औ, जस् etc. mandated by 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। The विवक्षा here is पुंलिङ्गे प्रथमा-बहुवचनम्।

(1) अनु अच् + जस् ।

(2) अनु अ नुँम् च् + जस् । By 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः, the verbal base अन्चुँ whose नकारः has taken elision takes the नुँम् augment when followed by a सर्वनामस्थानम् affix. By 1-1-47 मिदचोऽन्त्यात्परः, the नुँम्-आगम: is placed after the last अच् (the अकार: of अच्) in “अनु अच्”।

(3) अनु अन्च् + अस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू and 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकारः of जस् from getting इत्-सञ्ज्ञा।

(4) अन्वन्चस् । यणादेशः by 6-1-77 इको यणचि।

(5) अन्वन्चः । रुँत्व-विसर्गौ 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

(6) अन्वंचः । By 8-3-24 नश्चापदान्तस्य झलि, the नकारः (which is not at the end of the पदम्) gets अनुस्वारः as replacement since a झल् letter follows.

(7) अन्वञ्चः । By 8-4-58 अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः, when a यय् letter follows, अनुस्वारः gets the सवर्णः of the यय् letter as its replacement.

Questions:

1. In this example, the अङ्गम् “अनु अच्” has:
a) पद-सञ्ज्ञा
b) भ-सञ्ज्ञा
c) Neither पद-सञ्ज्ञा nor भ-सञ्ज्ञा
d) Both पद-सञ्ज्ञा and भ-सञ्ज्ञा

2. How would you say this in Sanskrit?
“All of you shall be proficient in grammar.” Use a verb from the verse and use the प्रातिपदिकम् “कुशल” for “proficient.”

3. Where has the प्रातिपदिकम् “युष्मद्” been used in this verse? Was there an alternate form possible?

4. Can you spot another प्रातिपदिकम् (besides “अनु अच्”) for which 8-2-62 क्विन्प्रत्ययस्य कुः could apply?

5. Where else (besides in अन्वञ्च:) has the सूत्रम् 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः been used?

6. The commentator gives the meaning of अन्वञ्च: as अनुगन्तार:। What is the प्रातिपदिकम् in अनुगन्तार:? Please give the steps to get from the प्रातिपदिकम् to अनुगन्तार:।

7. The अमरकोश: gives four synonyms for the word “पुत्र:” (प्रातिपदिकम् “पुत्र” masculine, meaning “son”). One of them is “सुत:” (प्रातिपदिकम् “सुत” masculine) used in this verse. Do you recall the other three? (We have already seen these in a prior example. Search this web site for “सुत:”)

8. Why didn’t the सूत्रम् 8-2-62 क्विन्प्रत्ययस्य कुः apply in this example? Which condition was not satisfied?

Easy questions:

1. Derive the form “सुतान्” from the प्रातिपदिकम् “सुत” (declined like राम-शब्द:)।

2. In doing the सन्धिच्छेद: of चक्रुस्त्वाम् we start with चक्रुस् + त्वाम् and also end up with चक्रुस् त्वाम्। What are the intermediate steps? Why doesn’t this process keep on repeating?

Today we will look at the form यावान् from श्रीमद्भागवतम् SB 6-1-45

येन यावान् यथा धर्मोऽधर्मो वेह समीहितः ।
स एव तत्फलं भुङ्क्ते तथा तावदमुत्र वै ।। ६-१-४५ ।।

Gita Press translation “He alone by whom a virtuous or sinful act was performed in this world reaps in the other world the fruit of it in the same manner and to the same extent it was actually done. “

‘यावत्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। The विवक्षा here is पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘यावत्’।

(1) यावत् + सुँ । “यावत्” is a वतुँप्-प्रत्ययान्त-शब्दः। Thus it ends in “अतुँ”, and it is also उगित् (since the उकार: in वतुँप् is an इत्)।

(2) यावात् + सुँ । By 6-4-14 अत्वसन्तस्य चाधातोः, since the सुँ affix which is not सम्बुद्धिः follows, a base that ends in “अतुँ” has its penultimate letter elongated.

(3) यावा नुँम् त् + सुँ । By 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः, a non-verbal base with an उक् (उ, ऋ, ऌ) as a marker takes the नुँम् augment when followed by a सर्वनामस्थानम् affix.

(4) यावान्त् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) यावान्त् । सकार-लोपः by 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्। Using 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम् यावान्त् gets पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम्।

(6) यावान् । By 8-2-23 संयोगान्तस्य लोपः, the संयोगान्तपदम् “यावान्त्” takes लोपः। As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य, only the ending letter (तकार:) of the पदम् will take लोपः।

Questions:

1. Where is the word “यावान्”used in the गीता (Chapter 2)?

2. “यावान्” is an adjective. Which noun(s) is it qualifying in this verse? (The noun(s) will also be declined पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्)। Which noun is it qualifying in the गीता Chapter 2?

3. Where is the सूत्रम् 7-2-106 तदोः सः सावनन्त्ययोः used?

4. “तावत्” is also a वतुँप्-प्रत्ययान्त-शब्दः (just like “यावत्”)। In which लिङ्गम्/विभक्ति:/वचनम् is it used in this verse?

5. How would you say this in Sanskrit?
“How many mangoes does your brother eat in one day?” Use a verb from the verse and use the नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “आम्र-फल” for “mango.”

6. The अमरकोश: gives two words used in the sense of भवान्तरे (in the next world, in the life to come.) One of them is the अव्ययम् “अमुत्र” used in this verse. Which is the other one?
प्रेत्यामुत्र भवान्तरे ॥३-४-८॥

7. Where is this word (answer to #6) used in the गीता (Chapter 17)?

8. Which other सूत्रम् (which we have studied) besides 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् defines the पद-सञ्ज्ञा?

Easy questions:

1. Which सूत्रम् was used to give वा + इह = वेह?

2. Why didn’t 6-1-88 वृद्धिरेचि apply between स एव?