Home » 2011 (Page 32)
Yearly Archives: 2011
उशना mNs
Today we will look at the form उशना from श्रीमद्भागवतम् SB 8-11-47
तत्राविनष्टावयवान्विद्यमानशिरोधरान् ।
उशना जीवयामास संजीवन्या स्वविद्यया ।। ८-११-४७ ।।
Gita Press translation “There Uśanā (Śukrācārya, the preceptor of the demons) restored to life, by his (secret) science of reviving the dead, those whose limbs were intact and whose neck was (still) whole.”
‘उशनस्’ gets प्रातिपदिकसञ्ज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्। The विवक्षा here is प्रथमा-एकवचनम्।
(1) उशनस् + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। The प्रत्यय: “सुँ” has the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा here by 1-1-43 सुडनपुंसकस्य – The five affixes ‘सुँ’, ‘औ’, ‘जस्’, ‘अम्’ and ‘औट्’ get the designation सर्वनामस्थानम् but not if the base is neuter. This allows 6-4-8 to apply in step 5.
(2) उशन अनँङ् + सुँ । By 7-1-94 ऋदुशनस्पुरुदंसोऽनेहसां च – “ऋत्” (short “ऋ”) ending terms, as well as the terms “उशनस्”, “पुरुदंसस्” and “अनेहस्” get the “अनँङ्” replacement when the “सुँ” suffix, that is not सम्बुद्धिः, follows. As per 1-1-53 ङिच्च only the ending सकार: gets replaced.
(3) उशन अन् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
(4) उशनन् + स् । By 6-1-97 अतो गुणे, the अकारः at the end of ‘उशन’ and the following अकारः of ‘अन्’ is replaced by अकारः (पररूपम्) as एकादेशः ।
(5) उशनान् + स् । By 6-4-8 सर्वनामस्थाने चासम्बुद्धौ – The penultimate letter of the अङ्गम् (base) ending in a नकार: gets elongated if it is followed by a non-vocative affix having the designation सर्वनामस्थानम्।
(6) उशनान् । By 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल् – A single letter affix “सुँ”, “ति” or “सि” is dropped following a base ending in a consonant or in the long feminine affix “ङी” or “आप्”। Now ‘उशनान्’ gets the पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् with the help of 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्।
(7) उशना । By 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य – The ending नकार: of a पदम् is dropped when the पदम् also has the designation प्रातिपदिकम्।
Questions:
1. Where is the प्रातिपदिकम् “उशनस्” used in the गीता (Chapter 10)?
2. In the absence of the special mention of “उशनस्” in 7-1-94 ऋदुशनस्पुरुदंसोऽनेहसां च what would have been the final (undesired) form in this example?
3. What would have been the final form(s) in this example if the सुँ-प्रत्यय: had the सम्बुद्धि-सञ्ज्ञा?
4. Which प्रातिपदिकम् used in the verse has the नदी-सञ्ज्ञा?
5. Where has the सूत्रम् 7-3-105 आङि चापः been used?
6. How would you say this in Sanskrit?
“Another name for Śukrācārya (is) “उशना”” Use इति for end-quote and use the adjective प्रातिपदिकम् “अन्य” for another.
7. Please list the five synonyms for the word “उशना” (प्रातिपदिकम् “उशनस्” masculine, meaning “Śukrācārya, the preceptor of the demons”) as given in the अमरकोश:।
शुक्रो दैत्यगुरुः काव्य उशना भार्गवः कविः ।।१-३-२५।।
(इति षट् “शुक्रस्य” नामानि)
8. Can you recall a special इकारान्त-प्रातिपदिकम् that also takes the अनँङ्-आदेश: when the सुँ-प्रत्यय: (which does not have the सम्बुद्धि-सञ्ज्ञा) follows?
Easy questions:
1. Can you spot where the सूत्रम् 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः has been used?
2. Derive the form विद्यमानशिरोधरान् (द्वितीया-बहुवचनम्) from the प्रातिपदिकम् “विद्यमानशिरोधर” (declined like राम-शब्द:)।
तादृशानाम् mGp
Today we will look at the form तादृशानाम् from श्रीमद्भागवतम् SB 5-1- 2
न नूनं मुक्तसङ्गानां तादृशानां द्विजर्षभ ।
गृहेष्वभिनिवेशोऽयं पुंसां भवितुमर्हति ।। ५-१-२ ।।
Gita Press translation “Certainly it is not desirable, O chief of the Brāhmaṇas, that people like him, who are free from attachment, should get identified with their home in this way. “
First we derive the प्रातिपदिकम् “तादृश” from तद् (सर्वनाम-शब्दः) and the धातु: “दृश्” –
तद् + दृश् + कञ् । The कञ्-प्रत्यय: is ordained by 3-2-60 त्यदादिषु दृशोऽनालोचने कञ् च। By अनुबन्ध-लोपः the ककार:, and ञकार: are removed using 1-3-8 लशक्वतद्धिते, and 1-3-3 हलन्त्यम् along with 1-3-9 तस्य लोपः। The single letter अकार: remains.
= तद् + दृश् + अ = तद् + दृश
= त आ + दृश । By 6-3-91 आ सर्वनाम्नः, when दृश्, दृश or वतुँ follows, सर्वनाम-शब्दाः get आकारः as a replacement for their last letter.
= तादृश । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।
Being an उपपद-समासः, by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च, “तादृश” gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा and the सुँप्-प्रत्ययाः are ordained after it by 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…।
The declension of “तादृश” is like that of the राम-शब्दः। The विवक्षा here षष्ठी-विभक्तिः बहुवचनम्।
(1) तादृश + आम् ।
(2) तादृश + नुँट् आम् । By 7-1-54 ह्रस्वनद्यापो नुट्, आम्-प्रत्ययः takes the augment नुँट् since the प्रातिपदिकम् “तादृश” ends in a short vowel. By the परिभाषा-सूत्रम् 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ, the नुँट्-आगम: will join at the beginning of “आम्”।
(3) तादृश + नाम् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
(4) तादृशानाम् । By 6-4-3 नामि, the ending vowel of the अङ्गम् gets elongated since it is followed by the term “नाम्”।
Questions:
1. What is the significance of the term “च” in the सूत्रम् 3-2-60 त्यदादिषु दृशोऽनालोचने कञ् च?
2. In the word तादृशानाम् is there a निमित्तम् (cause) for the नकार: to change to a णकार:? If yes, then which intervening letter blocked the change?
3. Where is the प्रातिपदिकम् “इदम्” used in this verse?
4. Please list the fifteen synonyms for the word “गृहम्” (प्रातिपदिकम् “गृह” neuter, meaning “house”) as given in the अमरकोश:।
गृहं गेहोदवसितं वेश्म सद्म निकेतनम् ।।२-२-४।।
निशान्तवस्त्यसदनं भवनागारमन्दिरम् ।
गृहाः पुंसि च भूम्न्येव निकाय्यनिलयालयाः ।।२-२-५।।
(इति षोडष “गृहस्य” नामानि)
Note: “गृहाः पुंसि च भूम्न्येव” means that the प्रातिपदिकम् “गृह” can be used in the masculine only in the plural (भूम्नि एव = बहुत्वे एव)।
5. How would you say this in Sanskrit?
“This fact was certainly not known by us.” Use an अव्ययम् from the verse for “certainly”, use the neuter प्रातिपदिकम् “तत्त्व” for “fact” and the adjective प्रातिपदिकम् “ज्ञात” for “was known.”
6. Where has सम्बुद्धि: been used in this verse?
7. What would have been the final form in this example if the क्विन्-प्रत्यय: had been used (instead of the कञ्-प्रत्यय:)?
8. In the first verse of which chapter of the गीता has the सूत्रम् 6-4-3 नामि been used?
Easy questions:
1. Why didn’t the ending मकार: of the आम्-प्रत्यय: get the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-3 हलन्त्यम् (and be subject to लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः)?
2. Please do पदच्छेद: of गृहेष्वभिनिवेशोऽयम् and mention the relevant rules.
विदुषः mGs
Today we will look at the form विदुषः from श्रीमद्भागवतम् SB 10-24-6
ज्ञात्वाऽज्ञात्वा च कर्माणि जनोऽयमनुतिष्ठति ।
विदुषः कर्मसिद्धिः स्यात्तथा नाविदुषो भवेत् ।। १०-२४-६ ।।
Gita Press translation “People perform actions either deliberately (after weighing their consequences) or without deliberation. But success does not attend the actions of a thoughtless man as it crowns those of a thoughtful person.”
‘विद्वस्’ gets प्रातिपदिकसञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च । The विवक्षा here is षष्ठी-एकवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘विद्वस्’।
The प्रातिपदिकम् “विद्वस्” is formed from the धातु: “विद्” using the शतृँ-प्रत्यय:। The शतृँ-प्रत्यय: gets the वसुँ-आदेश: (reference 7-1-36 विदेः शतुर्वसुः।)
(1) विद्वस् + ङस् । अङ्गम् gets भ-सञ्ज्ञा by 1-4-18 यचि भम्।
(2) विद्वस् + अस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकारः of ङस् from getting इत्-सञ्ज्ञा।
(3) विदु अस् + अस् । 6-4-131 वसोः सम्प्रसारणम्, the अङ्गम् that ends in the वसुँ affix and has the भ-सञ्ज्ञा takes सम्प्रसारणम्। By 6-1-37 न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणम्, the last यण् takes सम्प्रसारणम्।
(4) विदुस् + अस् । By 6-1-108 सम्प्रसारणाच्च, there is a single replacement of the prior letter (the सम्प्रसारणम्)।
(5) विदुष् + अस् । By 8-3-59 आदेशप्रत्यययोः, the letter स् is replaced by the cerebral ष्।
(6) विदुषः । रुँत्व-विसर्गौ 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
Questions:
1. Where has the सूत्रम् 7-2-111 इदोऽय् पुंसि been used?
2. By which सूत्रम् does पाणिनि: define सम्प्रसारणम्?
3. Besides the षष्ठी-एकवचनम् which other विभक्ति:/वचनम् will give the form विदुषः?
4. Which two अधिकार-सूत्रे exert their influence on the सूत्रम् 6-1-108 सम्प्रसारणाच्च?
5. How would you say this in Sanskrit?
“Even after knowing the truth, why did your friend tell a lie?” Use the adjective प्रातिपदिकम् “उक्तवत्” (feminine “उक्तवती”) for the past tense of “tell”, use a word from the verse for “after knowing”, use “कस्मात्” for “why” and the neuter प्रातिपदिकम् “अनृत” for “lie.”
6. Just like in this verse, in which verse of the गीता has the प्रातिपदिकम् “विद्वस्” as well as “अविद्वस्” been used?
7. Can you spot a शि-आदेश: in this verse?
8. Please state the one synonym for the word “कर्म” (प्रातिपदिकम् “कर्मन्” neuter, meaning “action/work”) as given in the अमरकोश:।
कर्म क्रिया ॥३-२-१॥
(इति द्वे “क्रियाया:” नामनी)
Easy questions:
1. Please do पदच्छेद: of जनोऽयम् and mention the relevant rules.
2. Can you spot two places where the सूत्रम् 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः has been used?
शुश्रुवान् mNs
Today we will look at the form शुश्रुवान् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।
इति हृदयमनोविदारणं मुनिवचनं तदतीव शुश्रुवान् |
नरपतिरभवन्महान् महात्मा व्यथितमनाः प्रचचाल चासनात् || १-१९-२२||
Gita Press translation “The great king, magnanimous though he was, felt afflicted in mind (even) as he heard the aforesaid request of the sage, which was extremely agonizing to the heart and the mind, and fell down (unconscious) from his seat.”
The प्रातिपदिकम् “शुश्रुवस्” is formed from the धातु: “श्रु” using the क्वसुँ-प्रत्यय:। Thus it is an उगित्।
‘शुश्रुवस्’ gets प्रातिपदिकसञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च । The विवक्षा here is प्रथमा-एकवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘शुश्रुवस्’।
(1) शुश्रुवस् + सुँ ।
(2) शुश्रुव नुँम् स् + सुँ । By 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः, a non-verbal base with an उक् (उ, ऋ, ऌ) as a marker takes the नुँम् augment when followed by a सर्वनामस्थानम् affix.
(3) शुश्रुवन्स् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
(4) शुश्रुवान्स् + स् । By 6-4-10 सान्तमहतः संयोगस्य, since the सुँ-प्रत्ययः (a सर्वनामस्थानम् affix) which is not सम्बुद्धिः follows, the letter preceding the नकारः of a base that ends in a सकारान्त-संयोग: is elongated.
(5) शुश्रुवान्स् । सकार-लोपः by 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल्। Using 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्, शुश्रुवान्स् gets पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम्।
(6) शुश्रुवान् । By 8-2-23 संयोगान्तस्य लोपः, the संयोगान्तपदम् “शुश्रुवान्स्” takes लोपः। As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य, only the ending letter (सकार:) of the पदम् will take लोपः।
Questions:
1. Where else is the सूत्रम् 6-4-10 सान्तमहतः संयोगस्य used in this verse?
2. Why didn’t the सूत्रम् 6-4-131 वसोः सम्प्रसारणम् apply in this example? Which condition was not satisfied?
3. Derive the form व्यथितमनाः (प्रथमा-एकवचनम्) from the प्रातिपदिकम् “व्यथितमनस्” (this is a बहुव्रीहि-समास: – used here in the masculine.)
4. Which प्रातिपदिकम् used in the verse has the घि-सञ्ज्ञा?
5. Can you spot a नकारान्त-प्रातिपदिकम् used in the verse?
6. The सूत्रम् 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य is an अपवाद: for 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य। Now 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य itself has an अपवाद:। Which one is that?
7. How would you ask this in Sanskrit?
“Where (is) the सूत्रम् “6-4-14 अत्वसन्तस्य चाधातोः” used in the last verse of the Fifteenth Chapter of the गीता ?” Use the adjective प्रातिपदिकम् “प्रयुक्त” for “used”, the adjective प्रातिपदिकम् “चरम” for “last” and the अव्ययम् “कुत्र” for “where.”
8. Please state the one synonym for the word “आसनम्” (प्रातिपदिकम् “आसन” neuter, meaning “seat”) as given in the अमरकोश:।
पीठमासनम् ।।२-६-१३८।।
(इति द्वे “आसनस्य” नामनी)
Easy questions:
1. Please list the rules required to do the सन्धिकार्यम् in अभवत् + महान् = अभवन् महान्।
2. Derive the form आसनात् (पञ्चमी-एकवचनम्) from the प्रातिपदिकम् “आसन”। It is declined like ज्ञान/वन-शब्द:।
षट् mAp
Today we will look at the form षट् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।
तेषां रामः शरैः षड्भिः षड् जघान निशाचरान् |
निमेषान्तरमात्रेण शितैरग्निशिखोपमैः || ६-४४-१९||
Gita Press translation “In the mere twinkling of an eye Śrī Rāma struck down with six shafts resembling tongues of flame six prowlers of the night among the ogres.”
‘षष्’ gets प्रातिपदिकसञ्ज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्। The विवक्षा here is द्वितीया-बहुवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः ‘सुँ’, ‘औ’, ‘जस्’ etc. after the प्रातिपदिकम् ‘षष्’ । ‘षष्’ is a नित्यं बहुवचनान्त: शब्द:।
(1) षष् + शस् । ‘षष्’ gets षट्-सञ्ज्ञा by 1-1-24 ष्णान्ता षट्।
(2) षष् । By 7-1-22 षड्भ्यो लुक्, ‘शस्’ takes the लुक् elision since ‘षष्’ has the षट्-सञ्ज्ञा। Now ‘षष्’ gets the पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् with the help of 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्। This allows 8-2-39 to apply below.
(3) षड् । By 8-2-39 झलां जशोऽन्ते, a झल् letter occurring at the end of a पदम् is replaced by a जश् letter.
(4) षट् / षड् । By 8-4-56 वाऽवसाने, a झल् letter is optionally replaced by a चर् letter when nothing follows.
Questions:
1. Which word in the verse has समानाधिकरणम् with षट्?
2. Derive the षष्ठी-बहुवचनम् of the प्रातिपदिकम् ‘षष्’।
3. Where is the सूत्रम् 7-1-22 षड्भ्यो लुक् used in the गीता in Chapter 18?
4. Can you spot a सुँट्-आगम: in the verse?
5. How would you say this in Sanskrit?
“Among all of you students, who (is) the expert in this subject?” Use the adjective प्रातिपदिकम् ‘निष्णात’ for ‘expert.’
6. The अमरकोश: gives eleven synonyms for the word ‘बाण:’ (प्रातिपदिकम् ‘बाण’ masculine, meaning ‘arrow.’) One of them is शर: (प्रातिपदिकम् ‘शर’ masculine) used in this verse. Please list the other ten.
पृषत्कबाणविशिखा अजिह्मगखगाऽऽशुगाः ।।२-८-८६।।
कलम्बमार्गणशराः पत्री रोप इषुर्द्वयोः ।।२-८-८७।।
(इति द्वादश ‘बाणस्य’ नामानि)
7. Which other सूत्रम् (that we have studied) defines the षट्-सञ्ज्ञा?
8. Please list the six terms that get the षट्-सञ्ज्ञा by the सूत्रम् 1-1-24 ष्णान्ता षट्।
Easy questions:
1. Where is the सूत्रम् 6-1-103 तस्माच्छसो नः पुंसि used in the verse? (This same सूत्रम् is used in the form ‘रामान्’)।
2. Derive the form शरैः (तृतीया-बहुवचनम्) from the प्रातिपदिकम् ‘शर’। (It follows the same steps as in रामै:)।
श्रेयोभिः mIp
Today we will look at the form श्रेयोभिः from श्रीमद्भागवतम् SB 10-47-24
दानव्रततपोहोमजपस्वाध्यायसंयमैः ।
श्रेयोभिर्विविधैश्चान्यैः कृष्णे भक्तिर्हि साध्यते ।। १०-४७-२४ ।।
Gita Press translation “Devotion to Śrī Kṛṣṇa indeed is sought to be attained through charitable gifts, fasting, austerities, pouring oblations into the sacred fire, muttering prayers, study of the Vedas, self-control and various other virtuous practices.”
The प्रातिपदिकम् ‘श्रेयस्’ is a ईयसुँन्-प्रत्ययान्त-शब्दः । ‘श्रेयस्’ gets प्रातिपदिकसञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च । The विवक्षा here is तृतीया-बहुवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘श्रेयस्’।
(1) श्रेयस् + भिस् । अङ्गम् has पद-सञ्ज्ञा by 1-4-17 स्वादिष्वसर्वनामस्थाने । 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकारः of भिस् from getting इत्-सञ्ज्ञा।
(2) श्रेयर् + भिर् । रुँ-आदेशः by 8-2-66 ससजुषो रुः। अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।
(3) श्रेय उ + भिर् । By 6-1-114 हशि च , the letter रुँ which is preceded by a short अ letter and is followed by a हश् letter, is substituted by the letter उ.
(4) श्रेयोभिर् । गुणादेशः by 6-1-87 आद्गुणः।
(5) श्रेयोभिः । विसर्ग-आदेशः by 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
Questions:
1. Where is the प्रातिपदिकम् “श्रेयस्” used in Chapter 18 of the गीता?
2. Which प्रातिपदिकम् used in this verse has the घि-सञ्ज्ञा?
3. Which सर्वनाम-शब्द: has been used in this verse?
4. How would you say this in Sanskrit?
“Knowledge is attained by the grace of the Guru.” Use the verb from the verse and use the पुंलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “अनुग्रह” for “grace.”
5. Please list the five synonyms of the word “संयम:” (प्रातिपदिकम् “संयम” masculine, meaning “control”) as given in the अमरकोश:।
वियामो वियमो यामो यमः संयामसंयमौ।
(इति षट् “संयमनस्य” नामानि)
6. In step 2 we applied the सूत्रम् 8-2-66 ससजुषो रुः from the त्रिपादी section. After that in step 3 we applied the सूत्रम् 6-1-114 हशि च from the सपादसप्ताध्यायी section. How could we do that in spite of 8-2-1 पूर्वत्रासिद्धम् ?
7. 8-2-66 ससजुषो रुः is an अपवाद: for which सूत्रम्?
8. By which सूत्रम् does पाणिनि: define the अवसान-सञ्ज्ञा?
Easy questions:
1. Please do पदच्छेद: of विविधैश्चान्यैः and mention the relevant rules.
2. Derive the form “कृष्णे” (सप्तमी-एकवचनम्) from the प्रातिपदिकम् “कृष्ण”।
निराशीः mNs
Today we will look at the form निराशीः from श्रीमद्भागवतम् SB 9-18-50
तमेव हृदि विन्यस्य वासुदेवं गुहाशयम् ।
नारायणमणीयांसं निराशीरयजत् प्रभुम् ।। ९-१८-५० ।।
Gita Press translation “Installing in his heart the selfsame Lord Vāsudeva, the Indweller of all hearts, who has His abode in water and is subtler than the subtle, Yayāti, who had no desire (left) in him, worshiped Him there.”
The प्रातिपदिकम् “निराशिस्” is a समास: (compound) formed by using the अव्ययम् निर्/निस् and the feminine प्रातिपदिकम् “आशिस्”। It is an adjective. Here it is declined in the masculine.
Note: The ending सकार: of “निराशिस्” comes from the धातु: “शास्” (for details see वार्तिकम् under 6-4-34 शास इदङ्हलोः।)
Being a समासः, by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च, “निराशिस्” gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा and the सुँप्-प्रत्ययाः are ordained after it by 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…।
(1) निराशिस् + सुँ ।
(2) निराशिस् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।
(3) निराशिस् । सकार-लोपः by 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल्। Using 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम् निराशिस् gets पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम्।
(4) निराशिर् । रुँ-आदेशः by 8-2-66 ससजुषो रुः। अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।
(5) निराशीर् । By 8-2-76 र्वोरुपधाया दीर्घ इकः, the penultimate इक् letter (इ, उ, ऋ, ऌ) of a पदम् is elongated when the पदम् ends in a रेफ: or a वकार: of a धातु:।
(6) निराशीः । विसर्ग-आदेशः by 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
Questions:
1. Where is the प्रातिपदिकम् “निराशिस्” used in the गीता (Chapters 3, 4 and 6)?
2. Consider the प्रातिपदिकम् “अघायुस्” used in the गीता 3-16. This is also a compound similar to “निराशिस्”। In पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्, all the same steps, as in this example, are used – except 8-2-76 र्वोरुपधाया दीर्घ इकः doesn’t apply. What does that tell you about the ending सकार: in “अघायुस्”?
3. Derive the सप्तमी-बहुवचनम् of “निराशिस्”।
4. The प्रातिपदिकम् “अणीयस्” ends in the तद्धित-प्रत्यय: “ईयसुँन्” – hence it is “उगित्”। Which सूत्रम् was used to do the उपधा-दीर्घ: in the form “अणीयांसम्” used in this verse?
5. Which सर्वनाम-शब्द: (pronoun) has been used in this verse? By which सूत्रम् does पाणिनि: define the सर्वनाम-सञ्ज्ञा?
6. The अमरकोश: gives thirty-eight synonyms (all masculine) for the word “विष्णु:” (प्रातिपदिकम् “विष्णु”, meaning “Lord Vishnu”). Two of them are used in this verse – नारायण: (प्रातिपदिकम् “नारायण”) and वासुदेव: (प्रातिपदिकम् “वासुदेव”)। Please list the other thirty-six.
विष्णुर्नारायणः कृष्णो वैकुण्ठो विष्टरश्रवाः।
दामोदरो हृषीकेशः केशवो माधवः स्वभूः ।।१-१-१८।।
दैत्यारिः पुण्डरीकाक्षो गोविन्दो गरुडध्वजः।
पीताम्बरोऽच्युतः शार्ङ्गी विष्वक्सेनो जनार्दनः ।।१-१-१९।।
उपेन्द्र इन्द्रावरजश्चक्रपाणिश्चतुर्भुजः।
पद्मनाभो मधुरिपुर्वासुदेवस्त्रिविक्रमः ।।१-१-२०।।
देवकीनन्दनः शौरिः श्रीपतिः पुरुषोत्तमः।
वनमाली बलिध्वंसी कंसारातिरधोक्षजः ।।१-१-२१।।
विश्वम्भरः कैटभजिद्विधुः श्रीवत्सलाञ्छनः।।१-१-२२।।
(इति ऊनचत्वारिंशत् “विष्णो:” नामानि)
7. How would you ask this in Sanskrit?
“Who worshiped Krishna with a one-pointed mind?” Use a verb from the verse and the adjective प्रातिपदिकम् “एकाग्र” for “one-pointed.”
Advanced question:
1. The form “हृदि” used in this verse is the सप्तमी-एकवचनम् of the नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “हृदय”। (Also used in the गीता 8-12, 13-18, 15-15.) This is an alternate form – the other familiar form being हृदये। Can you find a सूत्रम् (not yet discussed in class) in 6-1 of the अष्टाध्यायी which is necessary to derive this form? (It comes earlier than 6-1-72 संहितायाम्)।
Easy questions:
1. Consider the form “प्रभुम्”। It is द्वितीया-एकवचनम् of the प्रातिपदिकम् “प्रभु”। Which सूत्रम् do we use to get प्रभु + अम् = प्रभुम्? (The same सूत्रम् is used in the form “रामम्”)।
2. Consider the सन्धि-कार्यम् between अयजत् + प्रभुम्। Which two rules can be applied here? (There will be no net change in the form.)
एतादृक् mNs
Today we will look at the form एतादृक् from श्रीमद्भागवतम् SB 9-11-17
स्त्रीपुंप्रसङ्ग एतादृक्सर्वत्र त्रासमावहः ।
अपीश्वराणां किमुत ग्राम्यस्य गृहचेतसः ।। ९-११-१७ ।।
Gita Press translation “Excessive fondness of men and women for each other is always such as brings fear (and grief in its train) even to powerful souls, and much more to a voluptuary whose thoughts are riveted on his household.”
First we derive the प्रातिपदिकम् “एतादृश्” from एतद् (सर्वनाम-शब्दः) and the धातु: “दृश्” –
एतद् + दृश् + क्विन् । In addition to the कञ्-प्रत्यय: 3-2-60 त्यदादिषु दृशोऽनालोचने कञ् च, also ordains the क्विन्-प्रत्ययः। By अनुबन्ध-लोपः the ककार: and नकार: are removed using 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-3 हलन्त्यम् along with 1-3-9 तस्य लोपः। The इकारः in the the क्विन्-प्रत्यय: is उच्चारणार्थः। The single letter वकार: that remains gets अपृक्त-सञ्ज्ञा by 1-2-41 अपृक्त एकाल् प्रत्ययः। By 6-1-67 वेरपृक्तस्य, this वकार: which is अपृक्तः takes लोपः।
= एत आ + दृश् । By 6-3-91 आ सर्वनाम्नः, when दृश्, दृश or वतुँ follows, सर्वनाम-शब्दाः get आकारः as a replacement for their last letter.
= एतादृश् । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।
Being an उपपद-समासः, by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च, एतादृश् gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा and the सुँप्-प्रत्ययाः are ordained after it by 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…।
The declension of एतादृश् in the masculine follows the same steps as the declension of ऋत्विज्।
(1) एतादृश् + सुँ ।
(2) एतादृश् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।
(3) एतादृश् । सकार-लोपः by 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल्। Using 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम् एतादृश् gets पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम्।
(4) एतादृष् । By 8-2-36 व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः, the ending शकारः gets षकारः as a replacement, since it is at the end of a पदम् ।
(5) एतादृड् । By 8-2-39 झलां जशोऽन्ते, a झल् letter occurring at the end of a पदम् is replaced by a जश् letter.
(6) एतादृग् । Since ‘एतादृश्’ ends in the affix क्विन्, by 8-2-62 क्विन्प्रत्ययस्य कुः, ‘एतादृश्’ which has पद-सञ्ज्ञा, takes the कवर्ग: (in this case गकार:) as a replacement for its ending डकार:।
(7) एतादृक् / एतादृग् । By 8-4-56 वाऽवसाने, the झल् letter is optionally replaced by a चर् letter when nothing follows.
Questions:
1. In the सूत्रम् 6-3-91 आ सर्वनाम्नः why did पाणिनि: put “आ” – why not just “अ”? Couldn’t we have still used 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः to get the प्रातिपदिकम् “एतादृश्”?
2. In addition to ग्राम्यस्य, can you spot another षष्ठी-एकवचनम् (a word ending in the sixth case singular) in this verse?
3. Where has the नुँट्-आगम: been used?
4. How would you say this in Sanskrit?
“This kind of a book (is) difficult to find in this world.” Use the masculine प्रातिपदिकम् “ग्रन्थ” for “book” and the adjective प्रातिपदिकम् “दुर्लभ” for “difficult to find.”
5. The अमरकोश: gives five synonyms for the word “भयम्” (प्रातिपदिकम् “भय” neuter, meaning “fear”). One of them is त्रास: (प्रातिपदिकम् “त्रास” masculine) used in this verse. Please list the other four.
दरस्त्रासौ भीतिर्भीः साध्वसं भयम् ।।१-७-२१।।
(इति षड् “भयस्य” नामानि)
6. Where has the सूत्रम् 8-3-19 लोपः शाकल्यस्य been used?
7. Where has the सूत्रम् 6-3-91 आ सर्वनाम्नः been used in the गीता (Chapter 13)?
8. What would be the सप्तमी-बहुवचनम् of “एतादृश्”?
Easy questions:
1. Which सूत्रम् was used to get अपि + ईश्वराणाम् = अपीश्वराणाम्?
2. Derive the form “ग्राम्यस्य” from the प्रातिपदिकम् “ग्राम्य”। It is declined like राम-शब्द:। (Use 7-1-12 टाङसिङसामिनात्स्याः)।
विद्वद्भ्यः mDp
Today we will look at the form विद्वद्भ्यः from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।
अश्वमेधशतैरिष्ट्वा तथा बहुसुवर्णकैः || १-१-९४||
गवां कोट्ययुतं दत्त्वा विद्वद्भ्यो विधिपूर्वकम् |
Gita Press translation “Having propitiated the Lord through hundreds of horse-sacrifices and (other) sacrifices involving the use of abundant gold, (nay) bestowed with due ceremony a billion cows on the learned.”
The प्रातिपदिकम् “विद्वस्” is formed from the धातु: “विद्” using the शतृँ-प्रत्यय:। The शतृँ-प्रत्यय: gets the वसुँ-आदेश: (reference 7-1-36 विदेः शतुर्वसुः।) Thus it is an उगित्।
‘विद्वस्’ gets प्रातिपदिकसञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च । The विवक्षा here is चतुर्थी-बहुवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘विद्वस्’।
(1) विद्वस् + भ्यस् । अङ्गम् has पद-सञ्ज्ञा by 1-4-17 स्वादिष्वसर्वनामस्थाने । 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकारः of भ्यस् from getting इत्-सञ्ज्ञा।
(2) विद्वद् + भ्यस् । By 8-2-72 वसुस्रंसुध्वंस्वनडुहां दः a term ending in the वसुँ affix that ends in a सकार: at the end of a पदम् gets दकारः as the replacement. As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य, the दकार: will replace only the ending सकारः ।
(3) विद्वद्भ्यः । रुँत्व-विसर्गौ 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
Questions:
1. Can you recall where (for which प्रातिपदिकम्) have we used the सूत्रम् 8-2-72 वसुस्रंसुध्वंस्वनडुहां दः earlier?
2. Consider the form “विद्वान्” which is पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम् of the प्रातिपदिकम् “विद्वस्”। विद्वान् does have the पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम्। Then why doesn’t 8-2-72 वसुस्रंसुध्वंस्वनडुहां दः apply here also (and change the ending नकार: to a दकार:)?
3. Where is the प्रातिपदिकम् “विद्वस्” used in the गीता (Chapter 3)?
4. Can you spot an ओकारान्त-प्रातिपदिकम् (प्रातिपदिकम् ending in the letter “ओ”) in this verse?
5. How would you say this in Sanskrit?
“This kind wealthy man gave clothes to many poor people.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “दयालु” for “kind”, the neuter प्रातिपदिकम् “वस्त्रम्” for clothes, the adjective प्रातिपदिकम् “दत्तवत्” for “gave” and the adjective प्रातिपदिकम् “दरिद्र” for “poor person.”
6. The अमरकोश: gives twenty-one synonyms for the word “पण्डित:” (प्रातिपदिकम् “पण्डित” adjective, meaning “learned, wise”). One of them is “विद्वान्” (प्रातिपदिकम् “विद्वस्” adjective) used in this verse. Please list the other twenty.
विद्वान्विपश्चिद्दोषज्ञः सन्सुधीः कोविदो बुधः।
धीरो मनीषी ज्ञः प्राज्ञः संख्यावान्पण्डितः कविः ।।२-७-५।।
धीमान्सूरिः कृती कृष्टिर्लब्धवर्णो विचक्षणः।
दूरदर्शी दीर्घदर्शी ।।२-७-६।।
(इति द्वाविंशति: “पण्डितस्य” नामानि)
7. In step 2, both 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-2-72 वसुस्रंसुध्वंस्वनडुहां दः come for application with regard to the ending सकार: of the अङ्गम् “विद्वस्”। As per 8-2-1 पूर्वत्रासिद्धम्, 8-2-66 (which is an earlier rule compared to 8-2-72) should have been given precedence. What made us choose 8-2-72 instead?
8. The चतुर्थी-बहुवचनम् of almost every प्रातिपदिकम् will end in “भ्य:”। Can you think of a प्रातिपदिकम् where this is not the case?
Easy questions:
1. Which सूत्रम् was used to get कोटि + अयुत = कोट्ययुत ?
2. Derive the form अश्वमेधशतै: (तृतीया-बहुवचनम् of the प्रातिपदिकम् “अश्वमेधशत”)। It is declined like “वन/ज्ञान”। (Use 7-1-9 अतो भिस ऐस्)।
पीनवक्षाः mNs
Today we will look at the form पीनवक्षाः from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।
समः समविभक्ताङ्गः स्निग्धवर्णः प्रतापवान् |
पीनवक्षा विशालाक्षो लक्ष्मीवाञ्छुभलक्षणः || १-१-११||
Gita Press translation “He is of medium stature (neither very tall nor very short), has well-proportioned limbs, has an unctuous complexion, is mighty, has a rounded chest, large eyes, is full of splendor and has auspicious marks on his body. “
‘पीनवक्षस्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। The विवक्षा here is प्रथमा-एकवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘पीनवक्षस्’।
Note: ‘वक्षस्’ is a नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम्। But ‘पीनवक्षस्’ is a बहुव्रीहि-समास: here. This makes it an adjective. We will be declining it पुंलिङ्गे because it is referring to श्रीराम:।
(1) पीनवक्षस् + सुँ ।
(2) पीनवक्षस् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।
(3) पीनवक्षास् + स् । By 6-4-14 अत्वसन्तस्य चाधातोः , since the सुँ-प्रत्यय: which is not a सम्बुद्धिः follows, the उपधा (the अकार: prior to the सकार:) in the word पीनवक्षस् is elongated.
(4) पीनवक्षास् । सकार-लोपः by 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल्। Using 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम् पीनवक्षास् gets पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम्।
(5) पीनवक्षाः । रुँत्व-विसर्गौ 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
Questions:
1. In the first verse of which chapter of the गीता do we have a प्रातिपदिकम् similar to the one used in this example? (All these same steps will be required there also.)
2. Where else (besides in पीनवक्षाः) has the सूत्रम् 6-4-14 अत्वसन्तस्य चाधातोः been used in this verse?
3. Please list the two synonyms for the word “वक्ष:” (प्रातिपदिकम् “वक्षस्” neuter, meaning “chest”) as given in the अमरकोश:।
उरो वत्सं च वक्षश्च ।।२-६-७८।।
(इति त्रीणि “उरस:” नामानि)
4. What would have been the final form in this example if the सुँ-प्रत्यय: had the सम्बुद्धि-सञ्ज्ञा?
5. What will be the तृतीया-बहुवचनम् and सप्तमी-बहुवचनम् of the प्रातिपदिकम् “पीनवक्षस्” पुंलिङ्गे?
6. How would you say this in Sanskrit?
“We have not studied compounds.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “अधीतवत्” (“अधीतवती” feminine) to convey the meaning of “have studied.”
7. Answer question 6 – but this time make it passive – “Compounds (have) not been studied by us.” Use the passive adjective प्रातिपदिकम् “अधीत” for “been studied.”
Advanced question:
1. Do पदच्छेद: of लक्ष्मीवाञ्छुभलक्षणः and mention the relevant rules required. You will need one सूत्रम् (8-3-31 शि तुक्) which has not been discussed in the class.
Easy questions:
1. Can you recall a सूत्रम् which contains a प्रत्याहार: that has only two letters?
Note: A प्रत्याहार: will never have only one letter for the obvious reason that such a प्रत्याहार: will serve no purpose. A single letter can be referred to directly without the need for a प्रत्याहार:।
2. The हकार: is the only letter that is repeated in the माहेश्वर-सूत्राणि। In the प्रत्याहार: “हल्” which हकार: is being referred to – is it the earlier one or the later one in the माहेश्वर-सूत्राणि? (See note above.)
Recent Comments