Today we will look at the form जाने 1As-लँट् from श्रीमद्भागवतम् Sb10.60.29

सान्त्वयामास सान्त्वज्ञः कृपया कृपणां प्रभुः । हास्यप्रौढिभ्रमच्चित्तामतदर्हां सतां गतिः ॥ १०-६०-२८ ॥
श्रीभगवानुवाच
मा मा वैदर्भ्यसूयेथा जाने त्वां मत्परायणाम् । त्वद्वचः श्रोतुकामेन क्ष्वेल्याचरितमङ्गने ॥ १०-६०-२९ ॥

श्रीधर-स्वामि-टीका –
सान्त्वयामासानुनीतवान् ॥ २८ ॥ मा माम् । त्वद्वचः किं नु वदिष्यसीति श्रोतुकामेन श्रोतुमिच्छता क्ष्वेल्या नर्मणा एवमाचरितमुक्तं न तत्त्वतः । हे अङ्गने सुन्दरि ॥ २९ ॥

Gita Press translation – The Lord, who is the resort of the righteous and knew how to console, comforted His distressed consort, who was confounded in mind by the severity of the joke and was undeserving of it (28). The glorious Lord said: O daughter of the King of the Vidarbha, no, do not be angry with Me. I know you are devoted to Me. I behaved jestingly with you, O beautiful lady, only with intent to hear your retort (29).

जाने is derived from the verbal root √ज्ञा (क्र्यादि-गणः, ज्ञा अवबोधने, धातु-पाठः # ९. ४३).

The √ज्ञा-धातुः does not have any इत् letters in the धातु-पाठः। Thus it is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। But by 1-3-76 अनुपसर्गाज्ज्ञः – When not preceded by a उपसर्गः, the verbal root √ज्ञा (ज्ञा अवबोधने ९. ४३) takes a आत्मनेपदम् affix when the fruit of the action accrues to the agent.

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोगः, उत्तम-पुरुषः, एकवचनम्।

(1) ज्ञा + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(2) ज्ञा + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) ज्ञा + इट् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्।

(4) ज्ञा + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् , 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) ज्ञा + ए । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे, the टि-भागः of a आत्मनेपद-प्रत्ययः which substitutes a टित्-लकारः (a लकार: which has टकार: as a इत्), gets एकारः as the replacement.

(6) ज्ञा + श्ना + ए । By 3-1-81 क्र्यादिभ्यः श्ना, the श्ना-प्रत्यय: is placed after the verbal roots belonging to the क्र्यादि-गणः, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्ययः that is used signifying the agent. This सूत्रम् is a अपवाद: (exception) to 3-1-68 कर्तरि शप्‌।

(7) ज्ञा + ना + ए । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः।

(8) जा + ना + ए । By 7-3-79 ज्ञाजनोर्जा, the verbal roots √ज्ञा (ज्ञा अवबोधने ९. ४३) and √जन् (जनीँ प्रादुर्भावे ४. ४४) are substituted by “जा” when followed by a शित्-प्रत्ययः।

(9) जा + न् + ए । By 6-4-112 श्नाभ्यस्तयोरातः, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्ययः which is a कित् or a ङित्, the आकारः of the श्ना-प्रत्ययः or of a reduplicated root (अभ्यस्तम्) is elided.
(Note: Since the सार्वधातुक-प्रत्यय: “ए” is अपित्, by 1-2-4 सार्वधातुकमपित् it behaves ङिद्वत् – as if it has ङकार: as a इत्। This allows 6-4-112 to apply.)

Questions:

1. Where has the सूत्रम् 1-3-76 अनुपसर्गाज्ज्ञः been used in Chapter Eleven of the गीता?

2. From which verbal root is the form वदिष्यसि (used in the commentary) derived? Can you recall a सूत्रम् in which पाणिनिः specifically mentions this verbal root?

3. Correct the following sentence:
वृद्धो दुःखशतानि भुनक्ति।

4. Correct the following sentence:
सत्यमेव विजयति नानृतम्।

5. Correct the following sentence:
ऒदनं भुङ्क्ते भोजयते चैव।

6. How would you say this in Sanskrit?
“I am completely lost.” Paraphrase to “I don’t know (cannot recognize) the directions.”

Easy Questions:

1. Where has the सूत्रम् 7-3-107 अम्बाऽर्थनद्योर्ह्रस्वः been used in the verses?

2. The commentary says मा = माम्। Is the commentator referring to the first मा or the second मा in verse 10.60.29?

Today we will look at the form सङ्गच्छन्ते 3Ap-लँट् from श्रीमद्भागवतम् Sb5.6.2

ऋषिरुवाच
सत्यमुक्तं किन्त्विह वा एके न मनसोऽद्धा विश्रम्भमनवस्थानस्य शठकिरात इव सङ्गच्छन्ते ॥ ५-६-२ ॥
तथा चोक्तम् –
न कुर्यात्कर्हिचित्सख्यं मनसि ह्यनवस्थिते । यद्विश्रम्भाच्चिराच्चीर्णं चस्कन्द तप ऐश्वरम् ॥ ५-६-३ ॥

श्रीधर-स्वामि-टीका –
अङ्गीकृत्य परिहरति – सत्यमिति । एके बुद्धिमन्तोऽनवस्थानस्य चञ्चलस्य मनसो विश्वासं न सङ्गच्छन्ते न सम्यक् प्राप्नुवन्ति । शठः किरातो यथा धृतेष्वपि मृगेषु । शठे किराते यथा मृगा इति सप्तम्यन्तं वा । पाठान्तरे शठो वञ्चकः किरातो वणिग्व्यवहर्तरि यथा । तस्मिन्वा व्यवहर्ता विश्वासं न यातीत्यर्थः । पाक्षिकोऽपि दोषो वर्जनीय इत्युपदेष्टुं नाभ्यनन्ददिति भावः ॥ २ ॥ यद्विश्रम्भाद्यस्य मनसो विश्वासाच्चिराच्चीर्णं बहुकालसंचितं तपश्चस्कन्द सुस्राव । ऐश्वरं विष्णोर्मोहिनीरूपदर्शनेन । यद्वा ईश्वराणां समर्थानामपि सौभरिप्रभृतीनां तपः ॥ ३ ॥

The sage (Śuka) replied: What you have observed is (quite) true; but there are some (discreet men) in this world who would never feel quite confident about their fickle mind any more than a clever hunter would about a deer (trapped by him) (2). Similarly it is said: – “One should never make friends with (rely on the friendship of) the inconstant mind; for as a result of confidence placed in it the austere vow (of chastity) – maintained for a long period – even of Lord Śiva (and other stalwarts like the celebrated sage Saubhari) was broken (3).

सङ्गच्छन्ते is derived from the धातुः √गम् (गमॢँ गतौ १. ११३७)

In the धातु-पाठः, the धातुः √गम् has one इत् letter – the ऌकार: following the मकार:। This इत् letter has a उदात्त-स्वर:। Thus the धातुः √गम् is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। But by 1-3-29 समो गम्यृच्छिभ्याम् – When preceded by the the उपसर्गः “सम्” and when used intransitively, the verbal root √गम् (गमॢँ गतौ १. ११३७) or √ऋच्छ् (ऋछँ गतीन्द्रियप्रलयमूर्तिभावेषु ६. १६) takes a आत्मनेपदम् affix (and not the default परस्मैपदम् by 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्।)
Actually the use of आत्मनेपदम् in the form सङ्गच्छन्ते cannot be grammatically justified in this verse. Please see question 2.

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, बहुवचनम्।

(1) गम् + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(2) गम् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) गम् + झ । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्।

(4) गम् + झे । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे, the टि-भागः of a आत्मनेपद-प्रत्ययः which substitutes a टित्-लकारः (a लकार: which has टकार: as a इत्), gets एकारः as the replacement.

(5) गम् + शप् + झे । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent.

(6) गम् + अ + झे । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।

(7) गछ् + अ + झे । By 7-3-77 इषुगमियमां छः – The ending letter of the verbal roots √इष् (इषुँ इच्छायाम् ६. ७८), √गम् (गमॢँ गतौ १. ११३७) and √यम् (यमँ उपरमे १. ११३९) gets छकारः as replacement when followed by a शित्-प्रत्ययः (a प्रत्यय: having a शकार: as an इत्)।

(8) गतुँक् छ् + अ + झे । By 6-1-73 छे च, a short vowel (ह्रस्वः) gets the “तुँक्”-आगमः when a छकारः follows in संहितायाम्। 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ places the “तुँक्”-आगमः at the end of the short vowel (in this case अकारः।)

(9) गत् छ् + अ + झे । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(10) गत् छ् + अ + अन्ते । By 7-1-3 झोऽन्तः, “अन्त्” comes in as a replacement for the झकारः of a प्रत्यय:।

(11) गत्छन्ते । By 6-1-97 अतो गुणे।

(12) गच्छन्ते । By 8-4-40 स्तोः श्चुना श्चुः।

“सम्” is the उपसर्गः (ref. 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे, 1-4-80 ते प्राग्धातोः।)
सम् + गच्छन्ते = संगच्छन्ते । By 8-3-23 मोऽनुस्वारः।
= सङ्गच्छन्ते/संगच्छन्ते । By 8-4-59 वा पदान्तस्य।

Questions:

1. Where has the सूत्रम् 7-3-77 इषुगमियमां छः (used in step 7) been used for the last time in the गीता?

2. Commenting on the form सङ्गच्छन्ते, the अन्वितार्थप्रकाशिका (which is another commentary on the श्रीमद्भागवतम्) says सकर्मकात्तङार्षः। Please explain.

3. Where has the सूत्रम् 6-4-109 ये च been used in the verses?

4. Can you recall a सूत्रम् which is a अपवादः for the सूत्रम् 7-4-60 हलादिः शेषः? Where has this अपवादः been used in the verses?

5. Why doesn’t the सूत्रम् 6-4-87 हुश्नुवोः सार्वधातुके apply in the form प्राप्नुवन्ति (used in the commentary)? Which condition is not satisfied?

6. How would you say this in Sanskrit?
“The form सङ्गच्छन्ते is not justified in this verse.” Use the verbal root √गम् (गमॢँ गतौ १. ११३७) with the उपसर्ग: “सम्” for “to be justified (to be in harmony).”

Easy Questions:

1. Please do the पदच्छेदः of वा एके।

2. Can you spot an error in the following (compound) word – महाविद्यालयछात्त्रः।

Today we will look at the form महीयते 3As-लँट् from श्रीमद्भागवतम् 6.2.48.

य एवं परमं गुह्यमितिहासमघापहम् । शृणुयाच्छ्रद्धया युक्तो यश्च भक्त्यानुकीर्तयेत् ॥ ६-२-४७ ॥
न वै स नरकं याति नेक्षितो यमकिङ्करैः । यद्यप्यमङ्गलो मर्त्यो विष्णुलोके महीयते ॥ ६-२-४८ ॥

श्रीधर-स्वामि-टीका –
न चेक्षितो भवति ॥ ४८ ॥

Gita Press translation – He who, full of reverence hears this legend, which is a most profound secret (of the scriptures) and is capable of destroying (all) one’s sins, as well as he who repeats it with devotion (after hearing it) never goes to hell nor dare the servants of Yama look at him. However accursed (sinful) he may have been, such a mortal is adored (hereafter) in Vaikuṇṭha (the realm of Lord Viṣṇu) (47-48).

महीयते is derived from the verbal root √मही (महीङ् पूजायाम्, कण्ड्वादि-गणः)। The ङकारः at the end of “महीङ्” gets इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-3 हलन्त्यम् and takes लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः।

First we derive the धातुः “महीय” as follows:

(1) मही + यक् । By 3-1-27 कण्ड्वादिभ्यो यक् – The affix यक् is always used after the verbal roots in the कण्ड्वादि-गणः (group of terms headed by “कण्डूञ्”) with no change in their meaning. Note: The terms in the कण्ड्वादि-गणः are considered to be verbal roots as well as nominal stems. When they are used as verbal roots 3-1-27 applies.
Note: यक् is a कित्। Hence 1-1-5 क्क्ङिति च stops 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः।

(2) मही + य । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

Now “महीय” gets धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोगः, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

(3) महीय + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(4) महीय + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) महीय + त । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम्।

(6) महीय + ते । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे, the टि-भागः of a आत्मनेपद-प्रत्ययः which substitutes a टित्-लकारः (a लकार: which has टकार: as a इत्), gets एकारः as the replacement.

(7) महीय + शप् + ते । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent.

(8) महीय + अ + ते । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः।

(9) महीयते । By 6-1-97 अतो गुणे।

Questions:

1. Where has the सूत्रम् 7-1-101 उपधायाश्च been used in the verses?

2. Which सूत्रम् is used for the “शृ”-आदेशः in the form शृणुयात्?

3. Can you recall another सूत्रम् (besides 3-1-27 कण्ड्वादिभ्यो यक्) which prescribes the affix “यक्”?

4. Can you recall a सूत्रम् (other than 3-1-27 and the answer to question 3) which mentions the affix “यक्”?

5. Use some words from the verses to construct the following sentence in Sanskrit.
“One who reads the Geeta everyday with devotion is honored in Vaikuṇṭha (the realm of Lord Viṣṇu).” Use “अनुदिनम्” as an adverb for “every day.” (literally “day after day.”)

6. How would you say this in Sanskrit?
“Worship the man who always speaks the truth.” Use the verbal root √सपर (सपर पूजायाम्, कण्ड्वादि-गणः) for “to worship.”

Easy Questions:

1. Where has the सूत्रम् 8-4-63 शश्छोऽटि been used in the verses?

2. In the verses can you spot a तिङन्तं पदम् in which the affix शप् has taken the लुक् elision?

Today we will look at the form नमस्यामः 3Ap-लँट् from श्रीमद्भागवतम् 10.24.37.

तस्मै नमो व्रजजनैः सह चक्रेऽऽत्मनात्मने । अहो पश्यत शैलोऽसौ रूपी नोऽनुग्रहं व्यधात् ॥ १०-२४-३६ ॥
एषोऽवजानतो मर्त्यान्कामरूपी वनौकसः । हन्ति ह्यस्मै नमस्यामः शर्मणे आत्मनो गवाम् ॥ १०-२४-३७ ॥

श्रीधर-स्वामि-टीका –
तस्मै आत्मने आत्मना स्वयं व्रजजनैः सह नमश्चक्रे । अहो इति सार्धश्लोकं पठन् ॥ ३६ ॥ कामरूपी सर्पादिरूपः । अस्मै अद्रये । शर्मणे क्षेमाय ॥ ३७ ॥

Gita Press translation – Along with the people of Vraja, Śrī Kṛṣṇa Himself offered His greetings to that (other) Self of His, saying, “Oh! look here, appearing in a visible form this mountain has shown grace to us (36). Taking any form at will this deity actually kills such mortals as dwelling in the forest show disrespect to him. (Hence) for our own welfare as well as that of the bovine race we bow to him.” (37)

नमस्यामः ‘पूजयामः’ इत्यर्थः।

First we derive the नाम-धातुः “नमस्य” from the अव्ययम् “नमस्” as follows:

(1) नमस् + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(2) नमस् । By 2-4-82 अव्ययादाप्सुपः – The feminine affix आप् and सुँप् affixes that are prescribed after a अव्ययम् take the लुक् elision.

(3) नमस् + क्यच् । By 3-1-19 नमोवरिवश्चित्रङः क्यच् – The affix क्यच् is employed after the words “नमस्”, “वरिवस्” and “चित्रङ्” when they end in the accusative case and denote the object of “making/doing” – specifically पूजायाम् (in the sense of worship) with “नमस्”, परिचर्यायाम् (in the sense of honor/service) with “वरिवस्” and आश्चर्ये (in the sense of wonder) with “चित्रङ्”।
Note: In the optional case when the affix क्यच् is not used, a sentence (वाक्यम्) may be used to convey the same meaning.

(4) नमस् + य । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।

“नमस्य” gets धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।
Note: “नमस्” does not get the पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् because of the नियम-सूत्रम् (limiting rule) 1-4-15 नः क्ये – When the affix क्यच् or क्यङ् follows, only a term ending in a नकारः gets the designation पदम्। Therefore 8-2-66 ससजुषो रुः cannot apply.

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोगः, उत्तम-पुरुषः, बहुवचनम्।

(5) नमस्य + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(6) नमस्य + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(7) नमस्य + मस् । By 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ्, 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकार: of “मस्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।

(8) नमस्य + शप् + मस् । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent.

(9) नमस्य + अ + मस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।

(10) नमस्य + मस् । By 6-1-97 अतो गुणे।

(11) नमस्यामस् । By 7-3-101 अतो दीर्घो यञि – The ending अकार: of a अङ्गम् is elongated if it is followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: beginning with a letter of the यञ्-प्रत्याहार:।

(12) नमस्यामः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

Questions:

1. Where has the नाम-धातुः “नमस्य” been used in a तिङन्तं पदम् in the गीता?

2. Commenting on the सूत्रम् 1-4-15 नः क्ये the काशिका says नान्तमेव क्ये परतः पदसञ्ज्ञं भवति नान्यत्। वाच्यति। Please explain.

3. In the verses where has the affix “सिँच्” taken the लुक् elision?

4. Commenting on the सूत्रम् 3-1-19 नमोवरिवश्चित्रङः क्यच् (used in step 3) the तत्त्वबोधिनी says चित्रङः क्यज्विधानमीत्वार्थं ङित्करणं तु तङर्थम्। Please explain.

5. How would you say this in Sanskrit?
“We worship the cow because all the gods reside in her body.” Use the combination of the अव्यये “यत: + हि = यतो हि” for “because”.

6. How would you say this in Sanskrit?
“Your behavior surprises me.”

Easy Questions:

1. In the verses can you spot a सन्धिः which is आर्षः (irregular – not according to the rules of grammar)?

2. The word गवाम् (षष्ठी-बहुवचनम्) is derived from which प्रातिपदिकम्?

Today we will look at the form युगायते 3As-लँट् from श्रीमद्भागवतम् 10.31.15.

सुरतवर्धनं शोकनाशनं स्वरितवेणुना सुष्ठु चुम्बितम् । इतररागविस्मारणं नृणां वितर वीर नस्तेऽधरामृतम् ॥ १०-३१-१४ ॥
अटति यद्भवानह्नि काननं त्रुटिर्युगायते त्वामपश्यताम् । कुटिलकुन्तलं श्रीमुखं च ते जड उदीक्षतां पक्ष्मकृद्दृशाम् ॥ १०-३१-१५ ॥

श्रीधर-स्वामि-टीका –
अपि च हे वीर, तेऽधरामृतं नो वितर देहि । स्वरितेन नादितेन वेणुना सुष्ठु चुम्बितमिति नादामृतवासितमिति भावः । इतररागविस्मारणं नृणामितरेषु सार्वभौमादिसुखेषु रागमिच्छां विस्मारयति विलापयतीति तथा तत् ॥ १४ ॥ किंच क्षणमपि त्वददर्शने दुःखं दर्शने च सुखं दृष्ट्वा सर्वसङ्गपरित्यागेन यतय इव वयं त्वामुपागतास्त्वं तु कथमस्मांस्त्यक्तुमुत्सहसे इति सकरुणमूचुः – अटतीति द्वयेन । यद्यदा भवान् काननं वृन्दावनं प्रत्यटति गच्छति तदा त्वामपश्यतां प्राणिनां त्रुटिः क्षणार्धमपि युगवद्भवति । एवमदर्शने दुःखमुक्तम् । पुनश्च कथंचिद्दिनान्ते ते तव श्रीमन्मुखमुदुच्चैरीक्षमाणानां तेषां दृशां पक्ष्मकृद् ब्रह्मा जडो मन्द एव । निमेषमात्रमप्यन्तरमसह्यमिति दर्शने सुखमुक्तम् ॥ १५ ॥

Gita Press translation – Vouchsafe to us, O heroic Lord, the nectar of Your lips, which heightens our enjoyment and destroys (all) grief, (nay,) which is fully enjoyed by the flute sounded by You and makes people forget all other attachments (14). When You proceed to the woods during daytime, (even) half a moment becomes an age to us, who fail to see You. And dull-witted is he (Brahmā) who has created rows of hair on the edge (and thus interrupted the joy) of eyes of us (all,) that eagerly behold (without winking) Your splendid countenance overhung by curly hair (on Your return from the woods at eventide) (15).

युगमिवाचरति =  युगायते।

First we derive the नाम-धातुः “युगाय” as follows:

(1) युग + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(2) युग + सुँ + क्यङ् । By 3-1-11 कर्तुः क्यङ् सलोपश्च – The affix क्यङ् is employed, in the sense of conduct/treatment, after a पदम् which ends in a सुँप् affix and denotes an agent that is the standard of comparison. In addition the ending सकारः (if any) of the प्रातिपदिकम् (denoting the agent) is elided optionally.

(3) युग + सुँ + य । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।

“युग + सुँ + य” gets धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।

(4) युग + य । By 2-4-71 सुपो धातुप्रातिपदिकयोः – A सुँप् affix takes a लुक् elision when it is a part of a धातुः or a प्रातिपदिकम्। As per the परिभाषा-सूत्रम् 1-1-61 प्रत्ययस्य लुक्श्लुलुपः the entire affix “सुँ” is elided.

(5) युगाय । By 7-4-25 अकृत्सार्वधातुकयोर्दीर्घः – The ending vowel of an अङ्गम् is elongated when followed by a प्रत्ययः which begins with a यकार:, as long as the प्रत्यय: neither has the कृत्-सञ्ज्ञा nor the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा।

Note: ङिदन्तत्वादात्मनेपदम् । Since the धातुः “युगाय” ends in the affix “क्यङ्” which is a ङित्, as per 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् it takes आत्मनेपद-प्रत्ययाः।

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोगः, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

(6) युगाय + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(7) युगाय + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(8) युगाय + त । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates “त” as the substitute for the लकारः।

(9) युगाय + ते । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे, the टि-भागः of a आत्मनेपद-प्रत्ययः which substitutes a टित्-लकारः (a लकार: which has टकार: as a इत्), gets एकारः as the replacement.

(10) युगाय + शप् + ते । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent.

(11) युगाय + अ + ते । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः।

(12) युगायते । By 6-1-97 अतो गुणे।

Questions:

1. Can you spot a ॠकारान्त-धातुः used in a तिङन्तं पदम् in the verses?

2. Can you spot a ऋकारान्त-धातुः used in a तिङन्तं पदम् in the commentary?

3. Where has the सूत्रम् 6-4-119 घ्वसोरेद्धावभ्यासलोपश्च been used in the commentary?

4. How would you say this in Sanskrit?
“This awful day seems to last forever.” Paraphrase “seems to last forever” to “acts like a Yuga.” Use the neuter प्रातिपदिकम् “दुर्दिन” for “awful day.”

5. How would you say this in Sanskrit?
“Without my beloved, even life feels (acts) like a burden.” Use the masculine प्रातिपदिकम् “प्राण” for “life” and “भार” for “burden.” Use the affix “क्यङ्”। Use the adjective प्रातिपदिकम् “प्रिय” (feminine “प्रिया”) for “beloved.”

6. How would you say this in Sanskrit?
“Without salt, food tastes (acts) like cow-dung.” Use the masculine/neuter प्रातिपदिकम् “गोमय” for “cow-dung.”

Easy Questions:

1. What is the alternate form for नृणाम्?

2. What would be the alternate form for अह्नि?

Today we will look at the form स्वजनायते 3As-लँट् from पञ्चतन्त्रम्।

इह लोके हि धनिनां परोऽपि स्वजनायते ।
स्वजनोऽपि दरिद्राणां सर्वदा दुर्जनायते ॥ १-५ ॥

टीका –
स्वजनायते स्वजनवदाचरति ।

Translation – Indeed in this world, even a stranger acts as a relative of the rich. (On the other hand) even a relative always behaves wickedly (acts like a wicked person) towards the poor.

स्वजन इवाचरति = स्वजनायते।

First we derive the नाम-धातुः “स्वजनाय” as follows:

(1) स्वजन + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(2) स्वजन + सुँ + क्यङ् । By 3-1-11 कर्तुः क्यङ् सलोपश्च – The affix क्यङ् is employed, in the sense of conduct/treatment, after a पदम् which ends in a सुँप् affix and denotes an agent that is the standard of comparison. In addition the ending सकारः (if any) of the प्रातिपदिकम् (denoting the agent) is elided optionally.

(3) स्वजन + सुँ + य । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।

“स्वजन + सुँ + य” gets धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।

(4) स्वजन + य । By 2-4-71 सुपो धातुप्रातिपदिकयोः – A सुँप् affix takes a लुक् elision when it is a part of a धातुः or a प्रातिपदिकम्। As per the परिभाषा-सूत्रम् 1-1-61 प्रत्ययस्य लुक्श्लुलुपः the entire affix “सुँ” is elided.

(5) स्वजनाय । By 7-4-25 अकृत्सार्वधातुकयोर्दीर्घः – The ending vowel of an अङ्गम् is elongated when followed by a प्रत्ययः which begins with a यकार:, as long as the प्रत्यय: neither has the कृत्-सञ्ज्ञा nor the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा।

Note: ङिदन्तत्वादात्मनेपदम् । Since the धातुः “स्वजनाय” ends in the affix “क्यङ्” which is a ङित्, as per 1-3-12 अनुदात्तङित आत्मनेपदम् it takes आत्मनेपद-प्रत्ययाः।

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि प्रयोगः, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

(6) स्वजनाय + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(7) स्वजनाय + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।

(8) स्वजनाय + त । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस्तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates “त” as the substitute for the लकारः।

(9) स्वजनाय + ते । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे, the टि-भागः of a आत्मनेपद-प्रत्ययः which substitutes a टित्-लकारः (a लकार: which has टकार: as a इत्), gets एकारः as the replacement.

(10) स्वजनाय + शप् + ते । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent.

(11) स्वजनाय + अ + ते । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते , 1-3-9 तस्य लोपः।

(12) स्वजनायते । By 6-1-97 अतो गुणे।

Questions:

1. The सिद्धान्त-कौमुदी gives विद्वस्यते as an example of the application of the सूत्रम् 3-1-11 कर्तुः क्यङ् सलोपश्च। Commenting on this example the तत्त्वबोधिनी says नान्तस्यैव पदत्वात्सस्य रुत्वं न। Please explain.

2. Commenting on the example ओजायते given under the वार्तिकम् (under the सूत्रम् 3-1-11) “ओजसोऽप्सरसो नित्यमितरेषां विभाषया”, the सिद्धान्त-कौमुदी says ओजःशब्दो वृत्तिविषये तद्वति । Please explain.

3. How would you say this in Sanskrit?
“Even though you don’t have any knowledge, you act like a scholar.” Use the प्रातिपदिकम् “पण्डित” for “scholar.” Use the affix “क्यङ्”।

4. Translate the above using the प्रातिपदिकम् “विद्वस्” for “scholar.”

5. How would you say this in Sanskrit?
“Today feels (acts) like Monday.”

6. How would you say this in Sanskrit?
“In adversity even friends act like enemies.” Use the feminine प्रातिपदिकम् “आपद्” for “adversity.”

Easy Questions:

1. Can you spot the augment “नुँट्” in the verse?

2. How would you say this in Sanskrit?
“This book (is) very useful.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “अत्युपयोगिन्” for “very useful.”

Today we will look at the form पुंस्त्वकाम्यया fIs from श्रीमद्भागवतम् 9.1.21.

एवं व्यवसितो राजन्भगवान्स महायशाः । अस्तौषीदादिपुरुषमिलायाः पुंस्त्वकाम्यया ॥ ९-१-२१ ॥
तस्मै कामवरं तुष्टो भगवान्हरिरीश्वरः । ददाविलाभवत्तेन सुद्‌युम्नः पुरुषर्षभः ॥ ९-१-२२ ॥

श्रीधर-स्वामि-टीका –
No commentary on these verses.

Gita Press translation – Thus resolved, O king, the glorious sage (Vasiṣṭha) of extraordinary fame, extolled Lord Viṣṇu (the most ancient Person) with the desire of transforming Ilā into a male child (21). Pleased with him, the almighty Lord Śrī Hari bestowed on the sage Vasiṣṭha the desired boon (of manhood for Ilā.) (And) thereby Ilā (the daughter of Vaivaswata Manu) became Sudyumna, the foremost of men (22).

इलायाः पुंस्त्वस्यैषणम् = पुंस्त्वकाम्या ।
Note: In the present example, the use of the affix ‘काम्यच्’ is grammatically irregular because the person (the sage Vasiṣṭha) is wishing something (masculinity) not for himself, but for someone else (Ilā.) And hence the conditions for applying the सूत्रम् 3-1-9 काम्यच्च are not fully satisfied.

First we derive the नाम-धातुः “पुंस्त्वकाम्य” as follows:

(1) पुंस्त्व + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(2) पुंस्त्व + अम् + काम्यच् । By 3-1-9 काम्यच्च – The affix काम्यच् is (also) employed, in the sense of wishing, after a पदम् which ends in a सुँप् affix and denotes the object of one’s own wish.

(3) पुंस्त्व + अम् + काम्य । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

“पुंस्त्व + अम् + काम्य” gets धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।

(4) पुंस्त्वकाम्य । By 2-4-71 सुपो धातुप्रातिपदिकयोः – A सुँप् affix takes a लुक् elision when it is a part of a धातुः or a प्रातिपदिकम्। As per the परिभाषा-सूत्रम् 1-1-61 प्रत्ययस्य लुक्श्लुलुपः the entire affix “अम्” is elided.

Now we form the feminine प्रातिपदिकम् “पुंस्त्वकाम्या” from the नाम-धातुः “पुंस्त्वकाम्य”।

(5) पुंस्त्वकाम्य + अ । By 3-3-102 अ प्रत्ययात्‌ – In order to form a feminine noun, the affix “अ” is used following a verbal root ending in an affix. Note: A verbal root ending in an affix refers to a verbal root which gets the धातु-सञ्ज्ञा by the सूत्रम् 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।
Note: The affix “अ” gets आर्धधातक-सञ्ज्ञा by 3-4-114 आर्धधातुकं शेषः।

(6) पुंस्त्वकाम्य् + अ । By 6-4-48 अतो लोपः – When an आर्धधातुकम् affix follows, the अकारः at the end of a अङ्गम् is elided if the अङ्गम् ends in a अकार: at the time when the आर्धधातुकम् affix is prescribed.

= पुंस्त्वकाम्य । Note: Since the affix “अ” has the कृत्-सञ्ज्ञा by 3-1-93 कृदतिङ्, “पुंस्त्वकाम्य” gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।

(7) पुंस्त्वकाम्य + टाप् । By 4-1-4 अजाद्यतष्टाप्‌ – The प्रातिपदिकानि “अज” etc. and प्रातिपदिकानि ending in अकारः get the टाप् affix in the feminine gender.

(8) पुंस्त्वकाम्य + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।

(9) पुंस्त्वकाम्या । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।

The विवक्षा is तृतीया-एकवचनम्।

(10) पुंस्त्वकाम्या + टा । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(11) पुंस्त्वकाम्या + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।

(12) पुंस्त्वकाम्ये + आ । By 7-3-105 आङि चापः – ”आप्” ending bases get एकारः as the substitute when followed by the affix “आङ्” (“टा”) or “ओस्”।

(13) पुंस्त्वकाम्यया । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।

Questions:

1. Where has the सूत्रम् 6-4-48 अतो लोपः (used in step 6) been used last five verses of Chapter Six of the गीता?

2. The form अस्तौषीत् used in the verses is a आर्ष-प्रयोगः। What would be the grammatically correct form?

3. Where has the सूत्रम् 7-1-34 आत औ णलः been used in the verses?

4. How would you say this in Sanskrit?
“I went to the Ashram with a desire for peace (for myself.)” Use the affix “काम्यच्”।

5. Translate the sentence above using the affix “क्यच्।”

6. Translate the above sentence without using a नाम-धातुः। Use षष्ठी-विभक्तिः with “peace.”

Easy Questions:

1. Can you spot the augment “याट्” in the verses?

2. Derive the form महायशाः (पुंलिङ्गे, प्रथमा-एकवचनम्) from the प्रातिपदिकम् “महायशस्”।

Today we will look at the form प्रियकाम्यया fIs from श्रीमद्भागवतम् 1.12.35.

तेन सम्भृतसम्भारो धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः । वाजिमेधैस्त्रिभिर्भीतो यज्ञैः समयजद्धरिम् ॥ १-१२-३४ ॥
आहूतो भगवान्राज्ञा याजयित्वा द्विजैर्नृपम् । उवास कतिचिन्मासान्सुहृदां प्रियकाम्यया ॥ १-१२-३५ ॥

श्रीधर-स्वामि-टीका –
सम्भृतसम्भारः संपादितयज्ञोपकरणः । भीतो ज्ञातिद्रोहात् ॥ ३४ ॥

Translation – Having thus equipped himself with all the requisites for the sacrifice, king Yudhiṣṭhira, the son of Dharma (the god of righteousness,) who was afraid of sin, propitiated Śrī Hari by performing three horse-sacrifices (34). Having enabled the king to perform the sacrifices with the help of the twice-born (the Brāhmaṇas,) Lord Śrī Kṛṣṇa, who had been invited for the occasion, stayed with him for some months with a desire of pleasing his friends and relations (35).

आत्मनः प्रियस्यैषणम् = प्रियकाम्या ।

First we derive the नाम-धातुः “प्रियकाम्य” as follows:

(1) प्रिय + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(2) प्रिय + अम् + काम्यच् । By 3-1-9 काम्यच्च – The affix काम्यच् is (also) employed, in the sense of wishing, after a पदम् which ends in a सुँप् affix and denotes the object of one’s own wish.

(3) प्रिय + अम् + काम्य । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः। See questions 3 and 4.

“प्रिय + अम् + काम्य” gets धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।

(4) प्रिय + काम्य । By 2-4-71 सुपो धातुप्रातिपदिकयोः – A सुँप् affix takes a लुक् elision when it is a part of a धातुः or a प्रातिपदिकम्। As per the परिभाषा-सूत्रम् 1-1-61 प्रत्ययस्य लुक्श्लुलुपः the entire affix “अम्” is elided.

Now we form the feminine प्रातिपदिकम् “प्रियकाम्या” from the नाम-धातुः “प्रियकाम्य”।

(5) प्रियकाम्य + अ । By 3-3-102 अ प्रत्ययात्‌ – In order to form a feminine noun, the affix “अ” is used following a verbal root ending in an affix. Note: A verbal root ending in an affix refers to a verbal root which gets the धातु-सञ्ज्ञा by the सूत्रम् 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।
Note: The affix “अ” gets आर्धधातक-सञ्ज्ञा by 3-4-114 आर्धधातुकं शेषः।

(6) प्रियकाम्य् + अ । By 6-4-48 अतो लोपः – When an आर्धधातुकम् affix follows, the अकारः at the end of a अङ्गम् is elided if the अङ्गम् ends in a अकार: at the time when the आर्धधातुकम् affix is prescribed.

= प्रियकाम्य । Note: Since the affix “अ” has the कृत्-सञ्ज्ञा by 3-1-93 कृदतिङ्, “प्रियकाम्य” gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।

(7) प्रियकाम्य + टाप् । By 4-1-4 अजाद्यतष्टाप्‌ – The प्रातिपदिकानि “अज” etc. and प्रातिपदिकानि ending in अकारः get the टाप् affix in the feminine gender.

(8) प्रियकाम्य + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।

(9) प्रियकाम्या । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।

The विवक्षा is तृतीया-एकवचनम्।

(10) प्रियकाम्या + टा । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(11) प्रियकाम्या + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।

(12) प्रियकाम्ये + आ । By 7-3-105 आङि चापः – ”आप्” ending bases get एकारः as the substitute when followed by the affix “आङ्” (“टा”) or “ओस्”।

(13) प्रियकाम्यया । By 6-1-78 एचोऽयवायावः।

Questions:

1. Where has the affix “काम्यच्” been used in the गीता?

2. What would have been the final form in this example if the affix “क्यच्” were to be used instead of “काम्यच्।”

3. Commenting on the सूत्रम् 3-1-9 काम्यच्च the काशिका says योगविभाग उत्तरत्र क्यचोऽनुवृत्त्यर्थः। Please explain.

4. Commenting further on the सूत्रम् 3-1-9 the काशिका says ककारस्येत्सञ्ज्ञा प्रयोजनाभावान्न भवति। Please explain.

5. Which सूत्रम् is used for the सम्प्रसारणम् in the form उवास?

6. How would you say this in Sanskrit?
“Who doesn’t desire happiness for himself?”

Easy Questions:

1. Where has the सूत्रम् 8-4-62 झयो होऽन्यतरस्याम् been used in the verses?

2. Can you spot a अकार-लोपः in a सुबन्तं पदम् in the verses?

Today we will look at the form जङ्गमम् nNs from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् 6.83.16.

यथैव स्थावरं व्यक्तं जङ्गमं च तथाविधम् । नायमर्थस्तथा युक्तस्त्वद्विधो न विपद्यते ॥ ६-८३-१६ ॥
यद्यधर्मो भवेद्भूतो रावणो नरकं व्रजेत् । भवांश्च धर्मसंयुक्तो नैव व्यसनमाप्नुयात् ॥ ६-८३-१७ ॥

Gita Press translation – Even as it is evident that the inanimate creation is happy (without the concomitant practice of virtue), the animate creation is happy likewise. Therefore, the presumption that virtue alone prospers is not warranted; for (in that case) a (purely) virtuous man like you would not suffer (16). Had unrighteousness been effective, Rāvaṇa should have descended into hell; while you, who are endowed with virtue, would never suffer adversity (17).

जङ्गमम् is a frequentative/intensive form derived from √गम् (गमॢँ गतौ, भ्वादि-गणः, धातु-पाठः #१. ११३७).

जङ्गमति (पुनः पुनर्भृशं वा गच्छति) इति जङ्गमम्।

(1) गम् + यङ् । By 3-1-22 धातोरेकाचो हलादेः क्रियासमभिहारे यङ् – The affix “यङ्” is prescribed after a consonant-beginning mono-syllabic verbal root to denote an action done repeatedly or intensely.
Note: As per 3-1-23 नित्यं कौटिल्ये गतौ – Following a verbal root used to denote motion, the affix “यङ्” is prescribed only in the sense of crookedness (and not in the sense of repetition or intensity.) But according to some grammarians (particularly नागेशः), the affix यङ् may also be used क्रियासमभिहारे (in the sense of repetition or intensity) after a verbal root (like √गम्) used to denote motion.
Note: “गम् + यङ्” gets the धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32 सनाद्यन्ता धातवः।

(2) गम् + यङ् + अच् । By वार्तिकम् (under 3-1-134) – अज्विधिः सर्वधातुभ्यः – The affix “अच्” may be used after any verbal root (to denote the agent/doer of the action.)

(3) गम् + अच् । By 2-4-74 यङोऽचि च – The affix यङ् takes the लुक् elision when followed by the affix “अच्”। The use of च in the सूत्रम् indicates that the affix “यङ्” takes the लुक् elision variously (irregularly) even when not followed by the affix “अच्”।
Note: There is no change in meaning caused by this लुक् elision of the affix “यङ्”। Both “यङ्” and “यङ्-लुक्” convey the same meaning.
Note: The term “अच्” used in this सूत्रम् 2-4-74 refers to the affix “अच्” and not the प्रत्याहारः “अच्” (vowel.)
Note: As per the परिभाषा-सूत्रम् 1-1-61 प्रत्ययस्य लुक्श्लुलुपः the entire affix “यङ्” is elided.

(4) गम् + अ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) गम् गम् + अ। By 6-1-9 सन्यङोः – There is reduplication of the first portion – containing a single vowel – of a verbal root ending in the affix सन्/यङ् which is not already reduplicated. But if the verbal root (that has more than one vowel) begins with a vowel, then the reduplication is of the second portion – containing a single vowel.
Note: Even though the यङ्-प्रत्ययः is elided, it is considered as following the अङ्गम् by 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्।

(6) जम् गम् + अ । By 7-4-62 कुहोश्चुः, in a reduplicate (अभ्यासः – ref. 6-1-4 पूर्वोऽभ्यासः), a letter of the कवर्गः or हकारः is replaced by a letter of the चवर्गः । The substitutions take place as per 1-1-50 स्थानेऽन्तरतमः।

(7) ज गम् + अ । By 7-4-60 हलादिः शेषः – Of the consonants of a reduplicate (अभ्यासः – ref. 6-1-4 पूर्वोऽभ्यासः), only the one (if any) at the beginning is retained, the rest are elided.

(6) जं गम् + अ । By 7-4-85 नुगतोऽनुनासिकान्तस्य – When followed by either the affix “यङ्” or a लुक् elided affix “यङ्”, the reduplicate (अभ्यासः) takes the augment “नुक्” provided the following conditions are satisfied : i) the अभ्यासः belongs to a अङ्गम् ending in a nasal consonant and ii) the अभ्यासः ends in a अकारः।

Note: नुकानुस्वारो लक्ष्यते – The augment “नुक्” prescribed in the section from 7-4-85 to 7-4-87 stands for a अनुस्वारः।

(7) जङ्गम/जंगम । By 8-4-59 वा पदान्तस्य – When an अनुस्वारः occurs at the end of a पदम् and is followed by a यय् letter, then it is optionally substituted by a letter which is सवर्ण: with that following यय् letter.
Note: As per the वार्तिकम् (under 7-4-85), पदान्तवच्चेति वक्तव्यम् – The augment अनुस्वारः prescribed in the section from 7-4-85 to 7-4-87 should be treated as if it is at the end of a पदम्। Note: This allows 8-4-59 वा पदान्तस्य to apply.

Since the affix “अच्” has the कृत्-सञ्ज्ञा by 3-1-93 कृदतिङ्, “जङ्गम/जंगम” gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च।

The विवक्षा is नपुंसकलिङ्गे, प्रथमा-एकवचनम्।

(8) जङ्गम + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।

(9) जङ्गम + अम् । By 7-1-24 अतोऽम् – The affixes “सुँ” and “अम्” that follow a neuter अङ्गम् ending in the short vowel “अ” take “अम्” as their replacement. 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकार: of “अम्” from getting the इत्-सञ्ज्ञा।

(10) जङ्गमम् । By 6-1-107 अमि पूर्वः – In place of a preceding अक् letter and the following vowel (अच्) belonging to the affix “अम्” there is a single substitute of that preceding अक् letter.

Questions:

1. Where has the प्रातिपदिकम् “जङ्गम” been used (as part of a compound) in the गीता?

2. Commenting on the सूत्रम् 2-4-74 यङोऽचि च the तत्त्वबोधनी says यङा साहचर्यादचीति प्रत्ययो गृह्यते न तु प्रत्याहारः। Please explain.

3. Commenting further on the सूत्रम् 2-4-74 the तत्त्वबोधनी says ‘ण्यक्षत्रियार्ष-‘ इत्यतोऽत्र लुगनुवर्तते। Please explain.

4. In the verses can you spot the affix श्यन्?

5. In which other word besides आप्नुयात् has the augment “यासुट्” been used ?

6. How would you say this in Sanskrit?
“I like this mobile clinic.” Paraphrase this to “This mobile clinic is pleasing unto me.” Use (रुचँ दीप्तावभिप्रीतौ च १. ८४७) for “to please.” Use चतुर्थी विभक्ति: with the प्रातिपदिकम् “अस्मद्” for “unto me”
 and use the masculine (compound) प्रातिपदिकम् “चिकित्सालय” for “clinic.”

Easy Questions:

1. Where has the सूत्रम् 8-3-7 नश्छव्यप्रशान् been used in the verses?

2. Can you spot two places in the verses where a वृद्धिः substitute has been used?