Today we will look at the form एषः from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।

एवमुक्तस्तु रामेण विश्वामित्रोऽब्रवीदिदम् |
एष पन्था मयोद्दिष्टो येन यान्ति महर्षयः || १-३५-५||

Gita Press translation “Questioned thus by Śrī Rāma, Viśwāmitra indeed replied as follows:- “Here is the ford (already) pointed out by me, through which the great Ṛṣis (over there) are wading.”

‘एतद्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम् and सर्वनाम-सञ्ज्ञा by 1-1-27 सर्वादीनि सर्वनामानि । The विवक्षा here is पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम् । 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘एतद्’ ।

(1) एतद् + सुँ । Note: The affix ‘सुँ’ has the विभक्ति-सञ्ज्ञा by 1-4-104 विभक्तिश्च। This allows 7-2-102 to apply in the next step.

(2) एत अ + सुँ । By 7-2-102 त्यदादीनामः – The ending letter (see 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य) of the pronouns, starting with ‘त्यद्’ and ending with ‘द्वि’, is replaced by ‘अ’ when followed by a विभक्ति: affix.

(3) एत + सुँ । By 6-1-97 अतो गुणे the अकारः at the end of ‘एत’ and the following अकारादेशः is replaced by ‘अ'(पररूपम्) as एकादेशः ।

(4) एत् अ + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) ए स् अ + स् । By 7-2-106 तदोः सः सावनन्त्ययोः – When the affix ‘सुँ’ follows, the तकारः or दकारः belonging to any pronoun (सर्वनाम-शब्द:) starting with ‘त्यद्’ and ending with ‘द्वि’, gets सकारः as a replacement as long as the तकारः or दकारः does not occur at the end of the pronoun.

(6) एसः । रुँत्व-विसर्गौ 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः ।

(7) एषः । By 8-3-59 आदेशप्रत्यययोः, the letter ‘स्’ is replaced by the cerebral ‘ष्’ ।

Questions:

1. Which noun in the verse has समानाधिकरणम् with एष:?

2. Where is the सूत्रम् 7-3-109 जसि च used in this verse?

3. Where has the “अस्मद्” प्रातिपदिकम् been used in this verse?

4. Please list the synonyms for the word पन्था: (प्रतिपदिकम् “पथिन्” masculine, meaning “path”) as given in the अमरकोश:।
We have already seen these in a prior example. Search this web site for “पन्था:”

5. How would you say this in Sanskrit?
“People mostly don’t go by this path.” Use a verb from the verse and use “प्रायेण” for “mostly.”

6. In which verse of the गीता has “एष:” been used twice?

7. Match the columns:
i. एवम्
ii. रामेण
iii. मया
iv. येन

a) through which
b) thus
c) by Śrī Rāma
d) by me

8. Can you recall a सूत्रम् (that we have studied) which is an अपवाद: for 7-2-102 त्यदादीनामः ?

Easy questions:

1. Which सूत्रम् was used to get मया + उद्दिष्ट: = मयोद्दिष्ट: ?

2. Where is the सूत्रम् 8-3-22 हलि सर्वेषाम् used in this verse?

Today we will look at the form सः from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।

स सत्यवचनाद् राजा धर्मपाशेन संयतः |
विवासयामास सुतं रामं दशरथः प्रियम् || १-१-२३||

Gita Press translation “Bound (as he was) by the tie of duty (in the form of his plighted word) due to his (ever) speaking the truth, King Daśaratha exiled his beloved son, Rāma.”

‘तद्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम् and सर्वनाम-सञ्ज्ञा by 1-1-27 सर्वादीनि सर्वनामानि । The विवक्षा here is पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम् । 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘तद्’ ।

(1) तद् + सुँ ।

(2) त अ + सुँ । By 7-2-102 त्यदादीनामः , तद् gets the अकारादेशः । As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य , only the ending दकार: gets replaced.

(3) त + सुँ । By 6-1-97 अतो गुणे the अकारः at the end of त and the following अकारादेशः is replaced by अ (पररूपम्) as एकादेशः ।

(4) त् अ + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(5) स् अ + स् । By 7-2-106 तदोः सः सावनन्त्ययोः, the तकारः of the pronoun (सर्वनाम-शब्द:) तद् gets सकारः as the replacement, since the affix सुँ follows and the तकारः does not occur at the end of the pronoun.

(6) सः । रुँत्व-विसर्गौ 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः ।

Questions:

1. Please list the three synonyms of सत्यम् (प्रातिपदिकम् “सत्य” neuter, meaning “truth”) as given in the अमरकोश:।
सत्यं तथ्यमृतं सम्यग् ।।१-६-२२।।
(इति चत्वारि “सत्यवचस:” नामानि)

2. How would you say this in Sanskrit?
“श्रीराम: (was) the eldest among the four sons of King दशरथ:।” Use the adjective “ज्येष्ठ” for “eldest.”

3. When is स: used for the first time in the गीता? Which noun does it refer to in that verse?

4. Where is the सूत्रम् 6-4-8 सर्वनामस्थाने चासम्बुद्धौ used in this verse?

5. Where has the ङसिँ-प्रत्यय: been used in this verse?

6. In the commenting on the सूत्रम् 7-2-106 तदोः सः सावनन्त्ययोः, the तत्त्वबोधिनी makes the following statements – त्यदादीनामिति किम्? आतपः। तारकः। तदोरिति किम्? यः। Please explain what this means.

7. Consider the word “राजा” – one possibility is प्रथमा-एकवचनम् of the प्रातिपदिकम् “राजन्”. Is there any other possibility?

8. Where could have the सूत्रम् 8-4-46 अचो रहाभ्यां द्वे applied in this verse?

Easy questions:

1. In the सूत्रम् 7-2-106 तदोः सः सावनन्त्ययोः which सूत्रम् has been used to get सौ + अनन्त्ययोः = सावनन्त्ययोः ?

2. Where has the सूत्रम् 6-1-107 अमि पूर्वः been used in this verse?

Today we will look at the form पथि from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।

भृत्यवत्सल तिष्ठन्तं भर्तृपुत्रगते पथि |
भक्तं भृत्यं स्थितं स्थित्या न मा त्वं हातुमर्हसि || २-५२-५८||

Gita Press translation “O prince, who are so fond of your dependents, you ought not to desert me, your devoted servant, standing resolved to tread on the path chosen by the son of his master and (ever) keeping within bounds.”

‘पथिन्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्। The विवक्षा here is सप्तमी-एकवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘पथिन्’।

(1) पथिन् + ङि ।

(2) पथिन् + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः। ‘पथिन्’ gets भ-सञ्ज्ञा by 1-4-18 यचि भम् ।

(3) पथि । The टि-भागः of पथिन् which has the भ-सञ्ज्ञा, takes लोपः by 7-1-88 भस्य टेर्लोपः।
See question 1.

Questions:

1. By which सूत्रम् does पाणिनि: define the टि-सञ्ज्ञा ?

2. What is the प्रातिपदिकम् in the form “त्वम्”? Which विभक्ति:/वचनम् has been used? Is there an alternate form possible?

3. Which one of the following statements is true regarding अस्मद् and युष्मद् ?
a) They are used only in the masculine
b) They are used in all three genders and the forms are different in all three genders.
c) They are used in all three genders but the forms are the same in all three genders.
d) They are used only in the plural

4. Please state the one synonym for वत्सल: (प्रातिपदिकम् “वत्सल” adjective, meaning “fond of”) as given in the अमरकोश:।
स्निग्धस्तु वत्सलः ।।३-१-१४।।

5. Use some words from the verse to construct the following sentence in Sanskrit:
“You ought not to give up the study of grammar.” Use the प्रातिपदिकम् “अध्ययन” (declined like “वन”) for “study.”

6. Where has the सूत्रम् 8-1-23 त्वामौ द्वितीयायाः been used in this verse?

7. Which प्रातिपदिकम् used in the verse has the घि-सञ्ज्ञा?

8. Where has सम्बुद्धि: been used in the verse?

Easy questions:

1. Consider the form भर्तृपुत्रगते which is सप्तमी-एकवचनम् of the प्रातिपदिकम् “भर्तृपुत्रगत” – the derivation is as follows:
भर्तृपुत्रगत + ङि by 4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टा…
भर्तृपुत्रगत + इ by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।
भर्तृपुत्रगते by ?
Which सूत्रम् was used in the last step to get अ + इ = ए ?

2. Consider the form स्थित्या which is तृतीया-एकवचनम् of the प्रातिपदिकम् “स्थिति” – steps are as follows:
स्थिति + टा by 4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टा…
स्थिति + आ by 1-3-7 चुटू , 1-3-9 तस्य लोपः।
स्थित्या by ?
Which सूत्रम् was used in the last step to get replace इ by य् ?

Today we will look at the form अस्मै from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।

अस्मै देया मया सीता वीर्यशुल्का महात्मने |
प्रतिज्ञां तर्तुमिच्छामि तदनुज्ञातुमर्हसि || १-६८-१०||

Gita Press translation “Sītā (my daughter), who has (thus) been won through (personal) valor, (now) remains to be given away by me to that exalted soul. (By doing so) I seek to redeem my pledge. Be pleased to sanction it.”

‘इदम्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम् and सर्वनाम-सञ्ज्ञा by 1-1-27 सर्वादीनि सर्वनामानि । The विवक्षा here is पुंलिङ्गे चतुर्थी-एकवचनम् । 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘इदम्’।

(1) इदम् + ङे ।

(2) इद अ + ङे । By 7-2-102 त्यदादीनामः, इदम् gets the अकारादेशः। As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य , only the ending मकार: gets replaced.

(3) इद + ङे । By 6-1-97 अतो गुणे, the अकारः at the end of ‘इद’ and the following अकारादेशः is replaced by अकारः (पररूपम्) as एकादेशः ।

(4) इद + स्मै । By 7-1-14 सर्वनाम्नः स्मै, ङे is replaced by स्मै when following a pronoun ending in an अकारः।
See question 1.

(5) अस्मै । By 7-2-113 हलि लोपः, the इद् of इदम् takes लोपः, since स्मै which is a हलादि-विभक्तिः follows. See question 2.

Questions:

1. Why didn’t 7-2-112 अनाप्यकः (which is परकार्यम् to 7-1-14) apply instead of 7-1-14 after step 3?

2. Why wasn’t 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य considered in step 5? (That would have required लोप: of the ending दकार: only and not of the entire term “इद्”)

3. Please list the one synonym for the word “सीता” (प्रातिपदिकम् “सीता” feminine, meaning “furrow”) as given in the अमरकोश:।
सीता लाङ्गलपद्धतिः ।।२-९-१४।।

4. How would you say this in Sanskrit?
“What (is) the price of this book?” Use the masculine/neuter प्रातिपदिकम् “शुल्क” for “price.”

5. Why wasn’t 6-4-134 अल्लोपोऽनः applied in the form महात्मने (= महात्मन् + ङे)?

6. From where does the अनुवृत्ति: of “अत:” come into 7-1-14 सर्वनाम्नः स्मै ?

7. Can you find where the सूत्रम् 7-2-113 हलि लोपः has been used in the last five verses of Chapter 11 of the गीता?

8. Where has the सूत्रम् 7-1-23 स्वमोर्नपुंसकात्‌ been used in this verse?

Easy questions:

1. Where has the सूत्रम् 8-3-23 मोऽनुस्वारः been used in this verse?

2. Which letters are included in the ङम्-प्रत्याहार:?

Today we will look at the form पञ्चभिः from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।

ततस्ताराद्युतिस्तारो हरिर्भीमपराक्रम: |
पञ्चभिर्हरिकोटीभिर्दूरतः पर्यदृश्यत || ४-३९-३१ ||

GitaPress translation “Then came to view from a distance the monkey, Tāra of terrible prowess, who possessed the brilliance of a star, followed by five crores of monkeys.”

‘पञ्चन्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्। The विवक्षा here is तृतीया-बहुवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘पञ्चन्’ ।

(1) पञ्चन् + भिस् । पञ्चन् has पद-सञ्ज्ञा by 1-4-17 स्वादिष्वसर्वनमस्थाने। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकारः of भिस् from getting इत्-सञ्ज्ञा ।

(2) पञ्च + भिस् । The ending letter न् of पञ्चन् (which has पद-सञ्ज्ञा and प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा) is dropped by 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य।
See question 1.

(3) पञ्चभिः । रुँत्व-विसर्गौ 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

Questions:

1. Why didn’t 7-1-9 अतो भिस ऐस् apply after step 2?

2. Where is the प्रातिपदिकम् “पञ्चन्” used in the गीता?

3. Can you think of an English word that (most likely) comes from the प्रातिपदिकम् “पञ्चन्”?

4. Of the 21 सुँप्-प्रत्यया: which ones can be used with the प्रातिपदिकम् “पञ्चन्”?

5. Which of the following statements is true regarding the प्रातिपदिकम् “पञ्चन्”?
a) It is always used in the feminine gender – regardless of whether it is qualifying a noun in another gender.
b) It is an अव्ययम्।
c) It can be used in all three genders but the forms are the same regardless of the gender.
d) Just like the प्रातिपदिकम् “त्रि” or “चतुर्” it can be used in all three genders and the forms are different in each gender.

6. How would you say this in Sanskrit?
“Five days of the New Year have gone by.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “गत” for “have gone by.”

7. Please list the five synonyms for the word “तारा” (प्रातिपदिकम् “तारा” feminine, meaning “star”) as given in the अमर-कोश:।
नक्षत्रमृक्षं भं तारा तारकाऽप्युडु वा स्त्रियाम् ।।१-३-२१।।
(इति षट् “नक्षत्रसामान्यस्य” नामानि)

8. In which पाद: of the अष्टाध्यायी do we find most of the rules required for अच्-सन्धि: ?

Easy questions:

1. Which सूत्रम् was used to get परि + अदृश्यत = पर्यदृश्यत ?

2. Can you spot a place in the verse where the सूत्रम् 8-3-34 विसर्जनीयस्य सः has been used?

Today we will look at the form यूनाम् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।

नावां शतानां पञ्चानां कैवर्तानां शतं शतम् |

संनद्धानां तथा यूनां तिष्ठन्त्वित्यभ्यचोदयत् || २-८४-८||

GitaPress translation “‘And let one hundred youthful fishermen clothed with mail occupy each of the five hundred boats’, so did Guha issue his commands.”

‘युवन्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्। The विवक्षा here is षष्ठी-बहुवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘युवन्’ ।

(1) युवन् + आम् । युवन् gets भ-सञ्ज्ञा by 1-4-18 यचि भम्। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकारः of आम् from getting इत्-सञ्ज्ञा ।

(2) यु उ अन् + आम् । By 6-4-133 श्वयुवमघोनामतद्धिते, the अन् ending युवन्, which has the भ-सञ्ज्ञा, takes सम्प्रसारणम् when followed by an affix which is not a तद्धितः। By 1-1-45 इग्यणः सम्प्रसारणम् the letter व् is replaced by उ।
Note: By 6-1-37 न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणम्, when a सम्प्रसारणम् follows, the यण् that precedes does not get सम्प्रसारणम् as replacement. By this ज्ञापकम्, the last यण् takes सम्प्रसारणम् first. And after that the earlier यण् does not get सम्प्रसारणम्।

(3) यु उन् + आम् । By 6-1-108 सम्प्रसारणाच्च, when a सम्प्रसारणम् is followed by a vowel, there is a single replacement of the prior letter (the सम्प्रसारणम्).

(4) यूनाम् । There is a single substitute of दीर्घ: (ऊकारः) by 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।

Questions:

1. In step 2, why not do सम्प्रसारणम् for the यकार: first and then do सम्प्रसारणम् for the वकार: (which cannot be stopped by 6-1-37 न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणम्)?

2. Please list the two synonyms for युवा (प्रातिपदिकम् “युवन्” masculine – meaning “youth”) as given in the अमर-कोश:।
वयस्थस्तरुणो युवा ।।२-६-४२।।

3. Where has the सूत्रम् 6-4-7 नोपधायाः been used in this verse?

4. The अव्ययम् (indeclinable) “इति” normally ends a quotation. Where does the quotation begin in this verse?

5. Use a verb from the example to construct the following sentence in Sanskrit – “Let all students stay at home tomorrow.” Use the अव्ययम् “श्वस्” for tomorrow.

6. What kind of सूत्रम् is 6-1-37 न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणम् ?
a) निषेध-सूत्रम् – A rule which negates (stops the application of) another rule
b) अपवाद-सूत्रम् – A rule which is an exception to another rule
c) नियम-सूत्रम् – A rule which limits the application of another rule
d) अतिदेश-सूत्रम् – A rule which extends the application of another rule

7. Where has the सुँ-प्रत्यय: been used in this verse?

8. The तत्त्वबोधिनी is a well-respected टीका on which text?
a) अष्टाध्यायी
b) महाभाष्यम्
c) सिद्धान्तकौमुदी
d) काशिका

9. The सूत्रम् 6-4-133 श्वयुवमघोनामतद्धिते is used in the सूत्रम् 6-4-133 श्वयुवमघोनामतद्धिते itself. How is that?

Easy questions:

1. Which सूत्रम् was used to get तिष्ठन्तु + इति = तिष्ठन्त्विति ? The same सूत्रम् has been used to get इति + अभ्यचोदयत् = इत्यभ्यचोदयत्।

2. Consider the word “नावाम्” which is षष्ठी-बहुवचनम् of the प्रातिपदिकम् “नौ” meaning “boat.”
Which सूत्रम् can we use to get नौ + आम् = नावाम् ?

Today we will look at the form पन्थाः from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।

एष पन्था महर्षीणां फलान्याहरतां वने |
अनेन तु वनं दुर्गं गन्तुं राघव ते क्षमम् || २-११९-२१||

GitaPress translation “This is the path followed by eminent Rsis gathering fruits in the forest. It would be advisable for you to make to the forest, which is difficult of access, by this path alone.”

‘पथिन्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्। The विवक्षा here is प्रथमा-एकवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘पथिन्’।

(1) पथिन् + सुँ ।

(2) पथिन् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) पथि आ + स् । पथिन् gets आकारः as an अन्तादेशः when followed by the affix सुँ by 7-1-85 पथिमथ्यृभुक्षामात्‌।

(4) पथ आ + स् । By 7-1-86 इतोऽत्‌ सर्वनामस्थाने, the इकारः of पथिन् gets अकारः as replacement since it is followed by a सर्वनामस्थानम् affix. सुँ-प्रत्यय: has the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा by 1-1-43 सुडनपुंसकस्य।

(5) पन्थ आ + स् । By 7-1-87 थो न्थः, the थकारः of पथिन् gets न्थ् as replacement since a सर्वनामस्थानम् affix follows.

(6) पन्था + स् । There is a single substitute of दीर्घ: (आकारः) by 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।

(7) पन्थाः । रुँत्व-विसर्गौ 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

Questions:

1. Where is the प्रातिपदिकम् “पथिन्” used in the गीता ?

2. Where has the सूत्रम् 7-2-112 अनाप्यकः been used in this verse?

3. How do you ask the above question (#2) in Sanskrit?
Use the adjective प्रातिपदिकम् “प्रयुक्त” for “has been used” and use the अव्ययम् “कुत्र” for “where.”

4. The अमर-कोश: gives eleven synonyms for the word “मार्ग:” (प्रातिपदिकम् “मार्ग” masculine, meaning “path”). One of them is पन्था: (प्रातिपदिकम् “पथिन्” masculine) which is used in this example. Please list the remaining ten synonyms.
अयनं वर्त्म मार्गाध्वपन्थानः पदवी सृतिः।
सरणिः पद्धतिः पद्या वर्तन्येकपदीति च ।।२-१-१५।।
(इति द्वादश “मार्गस्य” नामानि)

5. In commenting on the सूत्रम् 7-1-87 थो न्थः the तत्त्वबोधिनी-टीका says “स्थान्यादेशौ द्वावप्यनच्कौ।” What does this mean?

6. Which प्रातिपदिकम् used in the verse has the घि-सञ्ज्ञा?

7. Match the columns:
i. एष:
ii. फलानि
iii. वने
iv. दुर्गम्

a) This
b) in the forest
c) which is difficult of access
d) fruits

8. Can you spot the word from the verse which has been inadvertently left out in the Gita Press English translation?

Advanced question:

1. Both 7-1-86 इतोऽत्‌ सर्वनामस्थाने and 7-1-87 थो न्थः apply when a सर्वनामस्थान-प्रत्यय: follows. Why didn’t पाणिनि: combine these two into one single सूत्रम् as “थेर्न्थ:”? (Meaning would then be – in place of “थि” substitute “न्थ”)

Easy questions:

1. Which सूत्रम् was used to get फलानि आहरताम् = फलान्याहरताम् ?

2. Can you spot the place where the सूत्रम् 6-1-132 एतत्तदोः सुलोपोऽकोरनञ्समासे हलि has been used?

Today we will look at the form सप्तानाम् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।

सप्तानां च समुद्राणां तेषां तीर्थेषु लक्ष्मण |
उपस्पृष्टं च विधिवत् पितरश्चापि तर्पिताः || ३-७५-४ ।।

GitaPress translation “A bath has been taken with due ceremony in the sacred water of (all) the seven oceans (girding the earth) drawn by them (in a miniature form), O Lakṣmaṇa, and the manes too have been propitiated (with offerings of water). ”

‘सप्तन्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्। The विवक्षा here is षष्ठी-बहुवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘सप्तन्’ ।

(1) सप्तन् + आम् । सप्तन् has षट्-सञ्ज्ञा by 1-1-24 ष्णान्ता षट्।

(2) सप्तन् + नुँट् आम् । By 7-1-55 षट्चतुर्भ्यश्च, आम् affix gets नुँट् as an augment, since सप्तन् has षट्-सञ्ज्ञा।

(3) सप्तन् + नाम् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(4) सप्तान् + नाम् । By 6-4-7 नोपधायाः the उपधा gets दीर्घादेश: since the अङ्गम् is ending in a नकारः and is followed by नाम्। ‘सप्तान्’ now gets पद-सञ्ज्ञा by 1-4-17 स्वादिष्वसर्वनमस्थाने, since it is now followed by नाम्, which is a हलादि-सुँप्-प्रत्यय: that does not have the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा।

(5) सप्ता + नाम् । The ending letter न् of सप्तान् (which has पद-सञ्ज्ञा and प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा) is dropped by 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य।

(6) सप्तानाम् ।

Questions:

1. The षट्-सञ्ज्ञा gets its name from the fact that there are six (षट्) terms which get the षट्-सञ्ज्ञा from the सूत्रम् 1-1-24 ष्णान्ता षट्। One of them is “सप्तन्” used in this example. Which are the other five?

2. What is wrong with the following logic?
पाणिनि: didn’t need to compose the सूत्रम् 6-4-7 नोपधायाः because after step 3 one can apply 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य to get सप्त + नाम् and then use 6-4-3 नामि to get सप्तानाम्।

3. Where has सम्बुद्धि: been used in this verse?

4. Where has the सुँट्-आगम: been used in this verse?

5. Where has the सूत्रम् 7-3-110 ऋतो ङिसर्वनामस्थानयोः been used in this verse?

6. Please list the fourteen synonyms of the word समुद्र: (प्रातिपदिकम् “समुद्र” masculine – meaning “ocean”) as given in the अमर-कोश:।
समुद्रोऽब्धिरकूपारः पारावारः सरित्पतिः।
उदन्वानुदधिः सिन्धुः सरस्वान्सागरोऽर्णवः ।।१-१०-१।।
रत्नाकरो जलनिधिर्यादःपतिरपाम्पतिः ।।१-१०-२।।
(इति पञ्चदश “समुद्रस्य” नामानि)

7. How would you say this in Sanskrit?
“Who (is) this strange man?” Use the adjective “विचित्र” for “strange.”

8. Where is the प्रातिपदिकम् “सप्तन्” used in the गीता?

Easy questions:

1. Please do पदच्छेद: of पितरश्चापि।

2. Where has the सुप्-प्रत्यय: (सप्तमी-बहुवचनम्) been used in this verse?

Today we will look at the form अष्टौ from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।

अष्टौ वर्षसहस्राणि तेनास्मिन्नृषिणा गिरौ |
वसतो मम धर्मज्ञे स्वर्गते तु निशाकरे || ४-६०-९||

GitaPress translation “(Even) after Sage Niśākara, who knew what is right, had ascended to heaven eight thousand years slipped past me as I lived on this mountain without this Ṛṣi.”

‘अष्टन्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्। The विवक्षा here is प्रथमा-बहुवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘अष्टन्’ ।

(1) अष्टन् + जस्

(2) अष्ट आ + जस् । By 7-2-84 अष्टन आ विभक्तौ, when followed by a विभक्तिः affix that begins with a हल् letter, अष्टन् optionally gets आकारः as अन्तादेशः।
See question 1.

(3) अष्टा + जस् । There is a single substitute of दीर्घ: (आकारः) by 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।

(4) अष्टा + औश् । By 7-1-21 अष्टाभ्य औश्, the जस् and शस् affixes, that follow अष्टन् which has taken आकारः as अन्तादेशः, get औश् as replacement. By 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य, the औश्-आदेश: replaces the entire जस्-प्रत्यय:।

(5) अष्टा + औ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(6) अष्टौ । By 6-1-88 वृद्धिरेचि।

Questions:

1. As per the वृत्ति: for the सूत्रम् 7-2-84 अष्टन आ विभक्तौ (“अष्टन आत्वं वा स्याद् हलादौ विभक्तौ।”), the आकारादेश: for “अष्टन्” should only come (optionally) when a हलादि-विभक्ति: follows. In the present example, we don’t have a हलादि-विभक्ति: following. Then why does the आकारादेश: come? The सिद्धान्त-कौमुदी gives the answer (under the सूत्रम् 7-1-21 अष्टाभ्य औश्) as follows – “अष्‍टभ्‍य इति वक्तव्‍ये कृतात्‍वनिर्देशो जश्‍शसोर्विषये आत्‍वं ज्ञापयति ।” Please explain.

2. What would have been the optional final form in this example (when 7-2-84 अष्टन आ विभक्तौ is not applied)?

3. Why is 7-2-84 अष्टन आ विभक्तौ only applied optionally, even though there is nothing in the सूत्रम् itself or as अनुवृत्ति: to suggest the optionality?

4. Please list the twelve synonyms for the word गिरि: (प्रातिपदिकम् “गिरि” masculine, meaning “mountain”) as given in the अमर-कोश:।
महीध्रे शिखरिक्ष्माभृदहार्यधरपर्वताः।
अद्रिगोत्रगिरिग्रावाचलशैलशिलोच्चयाः ।।२-३-१।।
(इति त्रयोदश “पर्वतसामान्यस्य” नामानि)

5. How would you say this in Sanskrit?
“On this mountain, ornaments (were) thrown by Sita.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “त्यक्त” for “thrown.”

6. While commenting on the term “अष्टन:” in the सूत्रम् “7-2-84 अष्टन आ विभक्तौ”, the तत्त्वबोधिनी-टीका says “सौत्रत्वादिहाल्लोपो न कृतः।” What does this mean?

7. Normally अनुवृत्ति: comes from an earlier rule into a later rule. In this example we have a case where a term from a following rule has come into a previous rule. Where is that?

8. Where is the प्रातिपदिकम् “अष्टन्” used in the गीता (as part of a तद्धित-प्रयोग:)?

Easy questions:

1. Please do पदच्छेद: of “अस्मिन्नृषिणा” and mention the relevant rules.

2. Consider the form “गिरौ” – the प्रातिपदिकम् is “गिरि” and the विवक्षा is सप्तमी-एकवचनम्। Steps are as follows:
गिरि + ङि by 4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टा…….
गिर + औ by 7-3-119 अच्च घेः।
गिरौ by ?
Which सूत्रम् was used in the last step (to get अ + औ = औ)?

Today we will look at the form शुना from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।

न हि गन्धमुपाघ्राय रामलक्ष्मणयोस्त्वया |
शक्यं संदर्शने स्थातुं शुना शार्दूलयोरिव || ५-२१-३१ ||

Gita Press translation “It is not possible for you to stand within the sight of Śrī Rāma and Lakṣmaṇa even on smelling their presence, any more than a dog would tarry within the gaze of a pair of tigers.”

‘श्वन्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्। The विवक्षा here is तृतीया-एकवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘श्वन्’ ।

(1) श्वन् + टा ।

(2) श् व् अन् + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू and 1-3-9 तस्य लोपः। The अङ्गम् gets the भ-सञ्ज्ञा by 1-4-18 यचि भम्।

(3) श् उ अन् + आ । By 6-4-133 श्वयुवमघोनामतद्धिते, the अन् ending श्वन्, which has the भ-सञ्ज्ञा, takes सम्प्रसारणम् when followed by an affix which is not a तद्धितः। By 1-1-45 इग्यणः सम्प्रसारणम् the letter व् is replaced by उ।

(4) शुना । By 6-1-108 सम्प्रसारणाच्च, when a सम्प्रसारणम् is followed by a vowel, there is a single replacement of the prior letter (the सम्प्रसारणम्).

Questions:

1. Where is the प्रातिपदिकम् “श्वन्” used in the गीता?

2. Please list the six synonyms of श्वा (प्रातिपदिकम् “श्वन्” masculine, meaning “dog”) as listed in the अमरकोश:।
कौलेयकः सारमेयः कुक्कुरो मृगदंशकः ।।२-१०-२१।।
शुनको भषकः श्वा स्यात् ।।२-१०-२२।।
(इति सप्त “शुनकस्य” नामानि)

3. How do you say this in Sanskrit?
“How many verses (are there) in the रामायणम् ?”

4. Where is the सूत्रम् 7-3-104 ओसि च used in this verse?

5. We have studied three other rules (besides 6-1-108 सम्प्रसारणाच्च) where the पूर्वरूपम् is the एकादेश: for पूर्वपरयो:। Which are those?

6. Normally अनुवृत्ति: comes from an earlier rule into a later rule. In this example we have a case where a term from a following rule has come into a previous rule. Where is that?

7. In the verse, the सकार: at the end of “रामलक्ष्मणयोस्” is a पदान्त-सकार:। Why didn’t 8-2-66 ससजुषो रुः replace it with a “रुँ” ?

8. In the व्याख्यानम् on 6-4-133 श्वयुवमघोनामतद्धिते , the काशिका says “श्वादीनाम् एतत् सम्प्रसारणं नकारान्तानाम् इष्यते। इह न भवति – मघवतः। मघवता। मघवते। ” Please explain what this means.

Easy questions:

1. Which सूत्रम् was used to get शार्दूलयोस् + इव = शार्दूलयोरिव ?

2. Can you spot a place where 6-1-87 आद्गुणः has been used (within a word)?