Home » रामायणम् (Page 16)
Category Archives: रामायणम्
आशीर्भिः fIp
Today we will look at the form आशीर्भिः from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।
स पुत्रान्सम्परिष्वज्य भूषयित्वा च भूषणैः |
आशीर्भिश्च प्रशस्ताभिः प्रेषयामास संयुगे || ६-६९-१५||
Gita Press translation “Closely embracing his (aforesaid) sons, nay, decking them with ornaments and enriching them with auspicious benedictions, he actually sent them out for an encounter.”
The feminine प्रातिपदिकम् “आशिस्” is formed using the क्विप्-प्रत्यय: with the धातु: “शास्” along with the उपसर्गः “आङ्”। By the वार्त्तिकम् (under 6-4-34) “आशासः क्वावुपसङ्ख्यानम्”, the उपधा of “शास्” takes the इकारादेश: and we get the form “आशिस्”।
The entire क्विप्-प्रत्ययः takes सर्वापहार-लोपः as follows – the ककार: and पकार: are removed using 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-3 हलन्त्यम् along with 1-3-9 तस्य लोपः। The इकारः in the the क्विप्-प्रत्यय: is उच्चारणार्थः। The single letter वकार: that remains gets अपृक्त-सञ्ज्ञा by 1-2-41 अपृक्त एकाल् प्रत्ययः। By 6-1-67 वेरपृक्तस्य, this वकार: which is अपृक्तः takes लोपः।
The क्विप्-प्रत्यय: has the कृत्-सञ्ज्ञा by 3-1-93 कृदतिङ् । By 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्, even though the क्विप्-प्रत्ययः has taken लोपः, “आशिस्” gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च and hence it will take the affixes सुँ, औ, जस् etc. mandated by 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…। The विवक्षा here is तृतीया-बहुवचनम्।
(1) आशिस् + भिस् । The अङ्गम् “आशिस्” gets पद-सञ्ज्ञा by 1-4-17 स्वादिष्वसर्वनामस्थाने। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकार: of the भिस्-प्रत्यय: from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
(2) आशिर् + भिर् । रुँ-आदेशः by 8-2-66 ससजुषो रुः। अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।
(3) आशीर् + भिर् । By 8-2-76 र्वोरुपधाया दीर्घ इकः, the penultimate इक् letter (इ, उ, ऋ, ऌ) of a पदम् is elongated when the पदम् ends in a रेफ: or a वकार: of a धातु:।
Note : By the परिभाषा “क्विबन्ता धातुत्वं न जहति” , even though the क्विप्-प्रत्ययः has been added to the धातु: “शास्”, it does not lose its status of being a धातुः। Therefore we can still apply 8-2-76.
(4) आशीर्भिः । विसर्ग-आदेशः by 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
Questions:
1. Which सूत्रम् was used to replace the ending सकार: of the शस्-प्रत्यय: by a नकार: in the form “पुत्रान्”?
2. Where has the सूत्रम् 7-2-106 तदोः सः सावनन्त्ययोः been used?
3. Where has the ङि-प्रत्यय: been used in the verse?
4. The वृत्ति: of the सूत्रम् 3-1-93 कृदतिङ् says “अत्र/सन्निहिते धात्वधिकारे तिङि्भन्नः प्रत्ययः कृत्संज्ञः स्यात् ।।” What is the significance of “अत्र/सन्निहिते”?
5. Commenting on the सूत्रम् 8-2-76 र्वोरुपधाया दीर्घ इकः the काशिका says “धातोः इत्येव, अग्निः। वायुः।” What does this mean?
6. 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः is a निषेध: for which सूत्रम्?
7. How would you say this in Sanskrit?
“How did you catch the ball with just one hand?” Use the अव्ययम् “कथम्” for “how” and “एव” for “just”, use the masculine/neuter प्रातिपदिकम् “कन्दुक” for “ball”, use the adjective प्रातिपदिकम् “गृहीतवत् (गृहीतवती feminine)” to express the verb “catch.”
8. The अमरकोश: gives thirty(!) synonyms for the word “युद्धम्” (प्रातिपदिकम् “युद्ध” neuter, meaning “war”). One of them is संयुग: (प्रातिपदिकम् “संयुग” masculine) used in this verse. Please list the remaining twenty-nine. (Use Apte’s dictionary for help.)
युद्धमायोधनं जन्यं प्रधनं प्रविदारणम् ।
मृधमास्कन्दनं सङ्ख्यं समीकं साम्परायिकम् ॥२-८-१०३॥
अस्त्रियां समराऽनीकरणाः कलहविग्रहौ ।
संप्रहाराऽभिसंपातकलिसंस्फोटसंयुगाः ॥२-८-१०४॥
अभ्यामर्दसमाघातसङ्ग्रामाऽभ्यागमाऽऽहवाः ।
समुदायः स्त्रियः संयत्समित्याऽऽजिसमिद्युधः ॥२-८-१०५॥
(इति एकत्रिंशत् “युद्धस्य” नामानि)
Easy questions:
1. Derive the form “भूषणैः” (तृतीया-बहुवचनम्) from the प्रातिपदिकम् “भूषण” (declined like ज्ञान/वन-शब्द:)। (Use 7-1-9 अतो भिस ऐस्)।
2. Please do पदच्छेद: of स पुत्रान् and mention the relevant rules.
दिग्भ्यः fAp
Today we will look at the form दिग्भ्यः from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।
एवंविधं कथयतां पौराणां शुश्रुवुः परे |
दिग्भ्यो विश्रुतवृत्तान्ताः प्राप्ता जानपदा जनाः || २-६-२५||
Gita Press translation “Others, viz., people hailing from the countryside, who had heard the news (of the projected installation) and had flocked from all sides, heard the conversation of the citizens, who were uttering such remarks.”
The प्रातिपदिकम् “दिश्” is formed using the क्विन्-प्रत्यय: as per 3-2-59 ऋत्विग्दधृक्स्रग्दिगुष्णिगञ्चुयुजिक्रुञ्चां च। The क्विन्-प्रत्ययः takes सर्वापहार-लोपः। The ककार: and नकार: are removed using 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-3 हलन्त्यम् along with 1-3-9 तस्य लोपः। The इकारः in the क्विन्-प्रत्यय: is उच्चारणार्थः। The single letter वकार: that remains gets अपृक्त-सञ्ज्ञा by 1-2-41 अपृक्त एकाल् प्रत्ययः। By 6-1-67 वेरपृक्तस्य, this वकार: which is अपृक्तः takes लोपः।
The क्विन्-प्रत्यय: has the कृत्-सञ्ज्ञा by 3-1-93 कृदतिङ् । By 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्, even though the क्विन्-प्रत्ययः has taken लोपः, “दिश्” gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च and hence it will take the affixes सुँ, औ, जस् etc. mandated by 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…। The विवक्षा here is पञ्चमी-बहुवचनम्।
(1) दिश् + भ्यस् । The अङ्गम् “दिश्” gets पद-सञ्ज्ञा by 1-4-17 स्वादिष्वसर्वनामस्थाने । 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकारः of भ्यस्-प्रत्ययः from getting the इत्-सञ्ज्ञा।
(2) दिष् + भ्यस् । By 8-2-36 व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः the ending पदान्त-शकारः gets षकारः as a replacement.
(3) दिड् + भ्यस् । By 8-2-39 झलां जशोऽन्ते, the झल् letter occurring at the end of a पदम् it is replaced by a जश् letter.
(4) दिग् + भ्यस् । Since the अङ्गम् ends in the affix क्विन् and has पद-सञ्ज्ञा, it takes the कवर्गादेश: by 8-2-62 क्विन्प्रत्ययस्य कुः। As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य, only the ending डकार: is replaced by a गकार:।
(5) दिग्भ्यः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
Questions:
1. Which सर्वनाम-शब्द: has been used in the verse?
2. Can you spot a नुँट्-आगम:?
3. Where has the सूत्रम् 8-3-22 हलि सर्वेषाम् been used?
4. Derive the सप्तमी-बहुवचनम् of the प्रातिपदिकम् “दिश्”।
5. How would you say this in Sanskrit?
“I hope you know the answer to this easy question.” Paraphrase this to “I hope the answer to this easy question (is) known by you.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “ज्ञात” for “known” and the अव्ययम् “कच्चित्” to express the meaning of “I hope.”
6. Which अधिकार: exerts its influence on the सूत्रम् 1-4-17 स्वादिष्वसर्वनामस्थाने?
7. The अमरकोश: gives three synonyms for the word “वार्ता” (प्रातिपदिकम् “वार्ता” feminine, meaning “news”). One of them is वृत्तान्त: (प्रातिपदिकम् “वृत्तान्त” masculine) used in this verse. Please list the other two.
वार्ता प्रवृत्तिर्वृत्तान्त उदन्तः स्यात् ।।१-६-७।।
(इति चत्वारि “वार्ताया:” नामानि)
8. In which of the following words (all are प्रथमा-एकवचनम्) is the सूत्रम् 8-2-36 व्रश्चभ्रस्जसृजमृजयजराजभ्राजच्छशां षः used?
1. वाक्
2. उष्णिक्
3. सम्राट्
4. अनड्वान्
Easy questions:
1. Derive the form “जना:” (प्रथमा-बहुवचनम्) from the प्रातिपदिकम् “जन” (declined like राम-शब्द:)।
2. Please do पदच्छेद: of दिग्भ्यो विश्रुतवृत्तान्ताः and mention the relevant rules.
द्यौः fNs
Today we will look at the form द्यौः from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।
सा भूमिर्बहुभिर्यानैर्खुरनेमिसमाहता |
मुमोच तुमुलं शब्दं द्यौरिवाभ्रसमागमे || २-१०२-४०||
Gita Press translation “Run over by many animals and vehicles and (consequently) struck against by hoofs and felloes, that land (of Citrakūṭa) produced a tumultuous noise as heavens during the collection of clouds.”
The स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘दिव्’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्। The विवक्षा here is प्रथमा-एकवचनम् । 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा… mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘दिव्’ ।
(1) दिव् + सुँ ।
(2) दि औ + सुँ । By 7-1-84 दिव औत्, the (ending letter) of the प्रातिपदिकम् “दिव्” gets replaced by an औकार: since सुँ-प्रत्यय: follows.
(3) द्यौ + सुँ । यणादेशः by 6-1-77 इको यणचि।
(4) द्यौ + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।
(5) द्यौः । रुँत्व-विसर्गौ 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
Questions:
1. In which other सूत्रम् (besides 7-1-84 दिव औत्) does पाणिनि: specifically mention the प्रातिपदिकम् “दिव्”?
2. Where has the सूत्रम् 7-2-106 तदोः सः सावनन्त्ययोः been used?
3. Where has the प्रातिपदिकम् “दिव्” been used in the गीता in Chapter 11?
4. The पदच्छेद: of the सूत्रम् 7-1-84 दिव औत् is दिव:, औत्। Which विभक्ति: (पञ्चमी अथवा षष्ठी) has been used in दिव:?
5. Match the columns:
a) प्रथमा-एकवचनम्
b) तृतीया-बहुवचनम्
c) द्वितीया-एकवचनम्
d) सप्तमी-एकवचनम्
i. बहुभि:
ii. शब्दम्
iii. अभ्रसमागमे
iv. भूमि:
6. How would you say this in Sanskrit?
“There (is) only one verb in this verse.” Use the neuter प्रातिपदिकम् “क्रियापद” for “verb.”
7. Please state the one synonym for the word “नेमि:” (प्रातिपदिकम् “नेमि” feminine, meaning “rim”) as given in the अमरकोश:।
तस्यान्ते नेमिः स्त्री स्यात्प्रधिः पुमान् ।।२-८-५६।। (तस्यान्ते = चक्रस्यान्ते)
(इति द्वे “चक्रस्यान्तस्य” नामनी)
8. The अनुवृत्ति: of “सौ” comes in to 7-1-84 दिव औत् from a सूत्रम् that we have studied. Which one is it?
Easy questions:
1. Please derive the form यानै: (तृतीया-बहुवचनम्) from the प्रातिपदिकम् “यान” (declined like ज्ञान/वन-शब्द:)। (Use 7-1-9 अतो भिस ऐस्)।
2. Which सूत्रम् was used to get इव + अभ्रसमागमे = इवाभ्रसमागमे?
अद्भिः fIp
Today we will look at the form अद्भिः from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।
अद्भिरेव तु सौमित्रे वत्स्याम्यद्य निशामिमाम् |
एतद्धि रोचते मह्यं वन्येऽपि विविधे सति || २-४६-१० ||
Gita Press translation “I shall certainly live on water alone tonight, O son of Sumitrā! Although there are various kinds of wild fruits and roots, this alone pleases me.”
The स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘अप्’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्। This is a नित्यं बहुवचनान्त-शब्द:। The विवक्षा here is तृतीया-बहुवचनम् । 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा… mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘अप्’ ।
(1) अप् + भिस् । The अङ्गम् has पद-सञ्ज्ञा by 1-4-17 स्वादिष्वसर्वनामस्थाने । 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकारः of भिस् from getting इत्-सञ्ज्ञा।
(2) अत् + भिस् । By 7-4-48 अपो भि, there is a substitution of the तकार: in place of the (ending letter) of “अप्” since भिस् (a प्रत्यय: beginning with a भकार:) follows.
(3) अद् + भिस् । By 8-2-39 झलां जशोऽन्ते, a झल् letter occurring at the end of a पदम् is replaced by a जश् letter.
(4) अद्भिः । रुँत्व-विसर्गौ 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
Questions:
1. Where has the अस्मद्-प्रातिपदिकम् been used? Was an alternate form possible?
2. Where has the सूत्रम् 7-3-108 ह्रस्वस्य गुणः been used?
3. In which verse of Chapter 7 of the गीता is the प्रातिपदिकम् “अप्” used?
4. Besides 7-4-48 अपो भि, we have studied another सूत्रम् wherein पाणिनि: specifically mentions the प्रातिपदिकम् “अप्”। Which सूत्रम् is it?
5. Why didn’t this सूत्रम् (answer to question 4) apply in this example?
6. Which सूत्रम् was used to replace the दकार: of “इदम्” by a मकार: in the form “इमाम्”?
7. Please give the eleven synonyms for the word “निशा” (प्रातिपदिकम् “निशा” feminine, meaning “night”) as given in the अमरकोश:।
अथ शर्वरी ।।१-४-३।।
निशा निशीथिनी रात्रिस्त्रियामा क्षणदा क्षपा ।
विभावरीतमस्विन्यौ रजनी यामिनी तमी ।।१-४-४।।
(इति द्वादश “रात्रे:” नामानि)
8. How would you say this in Sanskrit?
“I will stay for one week in Mumbai.” Use a verb from the verse and use the प्रातिपदिकम् “मुम्बा-नगरी” for “Mumbai.”
Note: When an action is done for a continuous period of time (or distance) then the द्वितीया विभक्ति: should be used in the word which expresses the time/distance. (Ref. 2-3-5 कालाध्वनोरत्यन्तसंयोगे।) Please use the द्वितीया विभक्ति: for “one week.”
Easy questions:
1. Please do पदच्छेद: of एतद्धि and mention the relevant rules.
2. Which सूत्रम् was used in the following?
निशा + अम् = निशाम् (द्वितीया-एकवचनम्)।
(Answer is not 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।)
इयम् fNs
Today we will look at the form इयम् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।
इयं हैमवती गङ्गा ज्येष्ठा हिमवतः सुता |
तां वै धारयितुं राजन्हरस्तत्र नियुज्यताम् ||१-४२-२३||
Gita Press translation “Here is the river Gaṇgā, the elder daughter of Himavān (the deity presiding over the Himālayas), which emanates from the Himālayas. Let Lord Śiva alone be invoked to support the Gaṇgā when it descends on earth, O king!”
‘इदम्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम् and सर्वनाम-सञ्ज्ञा by 1-1-27 सर्वादीनि सर्वनामानि । The विवक्षा here is स्त्रीलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम् । 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा… mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘इदम्’ ।
(1) इदम् + सुँ ।
(2) इद म् + सुँ । By 7-2-102 त्यदादीनामः the ending मकार: of “इदम्” would have been replaced by an अकारः। But (when the सुँ-प्रत्यय: follows) 7-2-108 इदमो मः ordains a मकारः in the place of मकारः to stop 7-2-102.
(3) इय् अ म् + सुँ । By 7-2-110 यः सौ, there is a substitution of the यकार: in place of the दकार: of “इदम्” when the सुँ-प्रत्यय: follows.
(4) इयम् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।
(5) इयम् । सकार-लोपः by 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल्।
Questions:
1. True or false?
7-2-110 यः सौ applies only in the feminine.
2. In step 2, मकार: is replaced by a मकार:। This is done in order to stop 7-2-102 which would have otherwise applied. Can you recall two other rules, where पाणिनि: does an आदेश: which is identical to the स्थानी (the term being replaced)?
3. Can you spot a word ending in the षष्ठी विभक्ति: in the verse?
4. Why didn’t the ending नकार: of (हे) राजन् drop by 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य?
5. Where has the सूत्रम् 7-2-102 त्यदादीनामः been used?
6. How would you say this in Sanskrit?
“Let an expert alone be engaged in this difficult job.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “निष्णात” for “expert”, use the अव्ययम् “एव” for “alone”, use the adjective “दुष्कर” for “difficult.” Take the (passive) verb from the verse.
7. Please list the seven synonyms for the word “गङ्गा” (प्रातिपदिकम् “गङ्गा” feminine, meaning “river Ganges”) as given in the अमरकोश:।
गङ्गा विष्णुपदी जह्नुतनया सुरनिम्नगा ।
भागीरथी त्रिपथगा त्रिस्रोता भीष्मसूरपि ।।१-१०-३१।।
(इति अष्टौ “भागीरथ्या:” नामानि)
8. Does “गङ्गा” have the नदी-सञ्ज्ञा?
Easy questions:
1. Derive the form “गङ्गा” (प्रथमा-एकवचनम्) from the प्रातिपदिकम् “गङ्गा”।
2. Where has the सूत्रम् 8-3-34 विसर्जनीयस्य सः been used?
शुश्रुवान् mNs
Today we will look at the form शुश्रुवान् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।
इति हृदयमनोविदारणं मुनिवचनं तदतीव शुश्रुवान् |
नरपतिरभवन्महान् महात्मा व्यथितमनाः प्रचचाल चासनात् || १-१९-२२||
Gita Press translation “The great king, magnanimous though he was, felt afflicted in mind (even) as he heard the aforesaid request of the sage, which was extremely agonizing to the heart and the mind, and fell down (unconscious) from his seat.”
The प्रातिपदिकम् “शुश्रुवस्” is formed from the धातु: “श्रु” using the क्वसुँ-प्रत्यय:। Thus it is an उगित्।
‘शुश्रुवस्’ gets प्रातिपदिकसञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च । The विवक्षा here is प्रथमा-एकवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘शुश्रुवस्’।
(1) शुश्रुवस् + सुँ ।
(2) शुश्रुव नुँम् स् + सुँ । By 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः, a non-verbal base with an उक् (उ, ऋ, ऌ) as a marker takes the नुँम् augment when followed by a सर्वनामस्थानम् affix.
(3) शुश्रुवन्स् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
(4) शुश्रुवान्स् + स् । By 6-4-10 सान्तमहतः संयोगस्य, since the सुँ-प्रत्ययः (a सर्वनामस्थानम् affix) which is not सम्बुद्धिः follows, the letter preceding the नकारः of a base that ends in a सकारान्त-संयोग: is elongated.
(5) शुश्रुवान्स् । सकार-लोपः by 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल्। Using 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्, शुश्रुवान्स् gets पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम्।
(6) शुश्रुवान् । By 8-2-23 संयोगान्तस्य लोपः, the संयोगान्तपदम् “शुश्रुवान्स्” takes लोपः। As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य, only the ending letter (सकार:) of the पदम् will take लोपः।
Questions:
1. Where else is the सूत्रम् 6-4-10 सान्तमहतः संयोगस्य used in this verse?
2. Why didn’t the सूत्रम् 6-4-131 वसोः सम्प्रसारणम् apply in this example? Which condition was not satisfied?
3. Derive the form व्यथितमनाः (प्रथमा-एकवचनम्) from the प्रातिपदिकम् “व्यथितमनस्” (this is a बहुव्रीहि-समास: – used here in the masculine.)
4. Which प्रातिपदिकम् used in the verse has the घि-सञ्ज्ञा?
5. Can you spot a नकारान्त-प्रातिपदिकम् used in the verse?
6. The सूत्रम् 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य is an अपवाद: for 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य। Now 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य itself has an अपवाद:। Which one is that?
7. How would you ask this in Sanskrit?
“Where (is) the सूत्रम् “6-4-14 अत्वसन्तस्य चाधातोः” used in the last verse of the Fifteenth Chapter of the गीता ?” Use the adjective प्रातिपदिकम् “प्रयुक्त” for “used”, the adjective प्रातिपदिकम् “चरम” for “last” and the अव्ययम् “कुत्र” for “where.”
8. Please state the one synonym for the word “आसनम्” (प्रातिपदिकम् “आसन” neuter, meaning “seat”) as given in the अमरकोश:।
पीठमासनम् ।।२-६-१३८।।
(इति द्वे “आसनस्य” नामनी)
Easy questions:
1. Please list the rules required to do the सन्धिकार्यम् in अभवत् + महान् = अभवन् महान्।
2. Derive the form आसनात् (पञ्चमी-एकवचनम्) from the प्रातिपदिकम् “आसन”। It is declined like ज्ञान/वन-शब्द:।
षट् mAp
Today we will look at the form षट् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।
तेषां रामः शरैः षड्भिः षड् जघान निशाचरान् |
निमेषान्तरमात्रेण शितैरग्निशिखोपमैः || ६-४४-१९||
Gita Press translation “In the mere twinkling of an eye Śrī Rāma struck down with six shafts resembling tongues of flame six prowlers of the night among the ogres.”
‘षष्’ gets प्रातिपदिकसञ्ज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्। The विवक्षा here is द्वितीया-बहुवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः ‘सुँ’, ‘औ’, ‘जस्’ etc. after the प्रातिपदिकम् ‘षष्’ । ‘षष्’ is a नित्यं बहुवचनान्त: शब्द:।
(1) षष् + शस् । ‘षष्’ gets षट्-सञ्ज्ञा by 1-1-24 ष्णान्ता षट्।
(2) षष् । By 7-1-22 षड्भ्यो लुक्, ‘शस्’ takes the लुक् elision since ‘षष्’ has the षट्-सञ्ज्ञा। Now ‘षष्’ gets the पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् with the help of 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम्। This allows 8-2-39 to apply below.
(3) षड् । By 8-2-39 झलां जशोऽन्ते, a झल् letter occurring at the end of a पदम् is replaced by a जश् letter.
(4) षट् / षड् । By 8-4-56 वाऽवसाने, a झल् letter is optionally replaced by a चर् letter when nothing follows.
Questions:
1. Which word in the verse has समानाधिकरणम् with षट्?
2. Derive the षष्ठी-बहुवचनम् of the प्रातिपदिकम् ‘षष्’।
3. Where is the सूत्रम् 7-1-22 षड्भ्यो लुक् used in the गीता in Chapter 18?
4. Can you spot a सुँट्-आगम: in the verse?
5. How would you say this in Sanskrit?
“Among all of you students, who (is) the expert in this subject?” Use the adjective प्रातिपदिकम् ‘निष्णात’ for ‘expert.’
6. The अमरकोश: gives eleven synonyms for the word ‘बाण:’ (प्रातिपदिकम् ‘बाण’ masculine, meaning ‘arrow.’) One of them is शर: (प्रातिपदिकम् ‘शर’ masculine) used in this verse. Please list the other ten.
पृषत्कबाणविशिखा अजिह्मगखगाऽऽशुगाः ।।२-८-८६।।
कलम्बमार्गणशराः पत्री रोप इषुर्द्वयोः ।।२-८-८७।।
(इति द्वादश ‘बाणस्य’ नामानि)
7. Which other सूत्रम् (that we have studied) defines the षट्-सञ्ज्ञा?
8. Please list the six terms that get the षट्-सञ्ज्ञा by the सूत्रम् 1-1-24 ष्णान्ता षट्।
Easy questions:
1. Where is the सूत्रम् 6-1-103 तस्माच्छसो नः पुंसि used in the verse? (This same सूत्रम् is used in the form ‘रामान्’)।
2. Derive the form शरैः (तृतीया-बहुवचनम्) from the प्रातिपदिकम् ‘शर’। (It follows the same steps as in रामै:)।
विद्वद्भ्यः mDp
Today we will look at the form विद्वद्भ्यः from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।
अश्वमेधशतैरिष्ट्वा तथा बहुसुवर्णकैः || १-१-९४||
गवां कोट्ययुतं दत्त्वा विद्वद्भ्यो विधिपूर्वकम् |
Gita Press translation “Having propitiated the Lord through hundreds of horse-sacrifices and (other) sacrifices involving the use of abundant gold, (nay) bestowed with due ceremony a billion cows on the learned.”
The प्रातिपदिकम् “विद्वस्” is formed from the धातु: “विद्” using the शतृँ-प्रत्यय:। The शतृँ-प्रत्यय: gets the वसुँ-आदेश: (reference 7-1-36 विदेः शतुर्वसुः।) Thus it is an उगित्।
‘विद्वस्’ gets प्रातिपदिकसञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च । The विवक्षा here is चतुर्थी-बहुवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘विद्वस्’।
(1) विद्वस् + भ्यस् । अङ्गम् has पद-सञ्ज्ञा by 1-4-17 स्वादिष्वसर्वनामस्थाने । 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकारः of भ्यस् from getting इत्-सञ्ज्ञा।
(2) विद्वद् + भ्यस् । By 8-2-72 वसुस्रंसुध्वंस्वनडुहां दः a term ending in the वसुँ affix that ends in a सकार: at the end of a पदम् gets दकारः as the replacement. As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य, the दकार: will replace only the ending सकारः ।
(3) विद्वद्भ्यः । रुँत्व-विसर्गौ 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
Questions:
1. Can you recall where (for which प्रातिपदिकम्) have we used the सूत्रम् 8-2-72 वसुस्रंसुध्वंस्वनडुहां दः earlier?
2. Consider the form “विद्वान्” which is पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम् of the प्रातिपदिकम् “विद्वस्”। विद्वान् does have the पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम्। Then why doesn’t 8-2-72 वसुस्रंसुध्वंस्वनडुहां दः apply here also (and change the ending नकार: to a दकार:)?
3. Where is the प्रातिपदिकम् “विद्वस्” used in the गीता (Chapter 3)?
4. Can you spot an ओकारान्त-प्रातिपदिकम् (प्रातिपदिकम् ending in the letter “ओ”) in this verse?
5. How would you say this in Sanskrit?
“This kind wealthy man gave clothes to many poor people.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “दयालु” for “kind”, the neuter प्रातिपदिकम् “वस्त्रम्” for clothes, the adjective प्रातिपदिकम् “दत्तवत्” for “gave” and the adjective प्रातिपदिकम् “दरिद्र” for “poor person.”
6. The अमरकोश: gives twenty-one synonyms for the word “पण्डित:” (प्रातिपदिकम् “पण्डित” adjective, meaning “learned, wise”). One of them is “विद्वान्” (प्रातिपदिकम् “विद्वस्” adjective) used in this verse. Please list the other twenty.
विद्वान्विपश्चिद्दोषज्ञः सन्सुधीः कोविदो बुधः।
धीरो मनीषी ज्ञः प्राज्ञः संख्यावान्पण्डितः कविः ।।२-७-५।।
धीमान्सूरिः कृती कृष्टिर्लब्धवर्णो विचक्षणः।
दूरदर्शी दीर्घदर्शी ।।२-७-६।।
(इति द्वाविंशति: “पण्डितस्य” नामानि)
7. In step 2, both 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-2-72 वसुस्रंसुध्वंस्वनडुहां दः come for application with regard to the ending सकार: of the अङ्गम् “विद्वस्”। As per 8-2-1 पूर्वत्रासिद्धम्, 8-2-66 (which is an earlier rule compared to 8-2-72) should have been given precedence. What made us choose 8-2-72 instead?
8. The चतुर्थी-बहुवचनम् of almost every प्रातिपदिकम् will end in “भ्य:”। Can you think of a प्रातिपदिकम् where this is not the case?
Easy questions:
1. Which सूत्रम् was used to get कोटि + अयुत = कोट्ययुत ?
2. Derive the form अश्वमेधशतै: (तृतीया-बहुवचनम् of the प्रातिपदिकम् “अश्वमेधशत”)। It is declined like “वन/ज्ञान”। (Use 7-1-9 अतो भिस ऐस्)।
पीनवक्षाः mNs
Today we will look at the form पीनवक्षाः from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।
समः समविभक्ताङ्गः स्निग्धवर्णः प्रतापवान् |
पीनवक्षा विशालाक्षो लक्ष्मीवाञ्छुभलक्षणः || १-१-११||
Gita Press translation “He is of medium stature (neither very tall nor very short), has well-proportioned limbs, has an unctuous complexion, is mighty, has a rounded chest, large eyes, is full of splendor and has auspicious marks on his body. “
‘पीनवक्षस्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। The विवक्षा here is प्रथमा-एकवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘पीनवक्षस्’।
Note: ‘वक्षस्’ is a नपुंसकलिङ्ग-प्रातिपदिकम्। But ‘पीनवक्षस्’ is a बहुव्रीहि-समास: here. This makes it an adjective. We will be declining it पुंलिङ्गे because it is referring to श्रीराम:।
(1) पीनवक्षस् + सुँ ।
(2) पीनवक्षस् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।
(3) पीनवक्षास् + स् । By 6-4-14 अत्वसन्तस्य चाधातोः , since the सुँ-प्रत्यय: which is not a सम्बुद्धिः follows, the उपधा (the अकार: prior to the सकार:) in the word पीनवक्षस् is elongated.
(4) पीनवक्षास् । सकार-लोपः by 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल्। Using 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम् पीनवक्षास् gets पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम्।
(5) पीनवक्षाः । रुँत्व-विसर्गौ 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
Questions:
1. In the first verse of which chapter of the गीता do we have a प्रातिपदिकम् similar to the one used in this example? (All these same steps will be required there also.)
2. Where else (besides in पीनवक्षाः) has the सूत्रम् 6-4-14 अत्वसन्तस्य चाधातोः been used in this verse?
3. Please list the two synonyms for the word “वक्ष:” (प्रातिपदिकम् “वक्षस्” neuter, meaning “chest”) as given in the अमरकोश:।
उरो वत्सं च वक्षश्च ।।२-६-७८।।
(इति त्रीणि “उरस:” नामानि)
4. What would have been the final form in this example if the सुँ-प्रत्यय: had the सम्बुद्धि-सञ्ज्ञा?
5. What will be the तृतीया-बहुवचनम् and सप्तमी-बहुवचनम् of the प्रातिपदिकम् “पीनवक्षस्” पुंलिङ्गे?
6. How would you say this in Sanskrit?
“We have not studied compounds.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “अधीतवत्” (“अधीतवती” feminine) to convey the meaning of “have studied.”
7. Answer question 6 – but this time make it passive – “Compounds (have) not been studied by us.” Use the passive adjective प्रातिपदिकम् “अधीत” for “been studied.”
Advanced question:
1. Do पदच्छेद: of लक्ष्मीवाञ्छुभलक्षणः and mention the relevant rules required. You will need one सूत्रम् (8-3-31 शि तुक्) which has not been discussed in the class.
Easy questions:
1. Can you recall a सूत्रम् which contains a प्रत्याहार: that has only two letters?
Note: A प्रत्याहार: will never have only one letter for the obvious reason that such a प्रत्याहार: will serve no purpose. A single letter can be referred to directly without the need for a प्रत्याहार:।
2. The हकार: is the only letter that is repeated in the माहेश्वर-सूत्राणि। In the प्रत्याहार: “हल्” which हकार: is being referred to – is it the earlier one or the later one in the माहेश्वर-सूत्राणि? (See note above.)
पुमान् mNs
Today we will look at the form पुमान् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।
न तेन जन्मप्रभृति दृष्टपूर्वं तपस्विना |
स्त्री वा पुमान् वा यच्चान्यत् सत्त्वं नगरराष्ट्रजम् || १-१०-९ ||
Gita Press translation “Since his (very) birth that hermit (boy) had never before seen any man or woman or (for that matter) any other living being born in a town or in the countryside.”
The प्रातिपदिकम् “पुम्स्” is formed using the उणादि-प्रत्यय: “डुम्सुँन्”। Thus it an उगित् (because the उकार: in the डुम्सुँन्-प्रत्यय: is an इत्)।
‘पुम्स्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। The विवक्षा here is प्रथमा-एकवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘पुम्स्’।
(1) पुम्स् + सुँ ।
(2) पुम् असुँङ् + सुँ । When the intention is to add a सर्वनामस्थानम् affix, पुम्स् gets the असुँङ् replacement by 7-1-89 पुंसोऽसुङ् । See question 2.
(3) पुमस् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
(4) पुम नुँम् स् + स् । By 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः, the प्रातिपदिकम् “पुम्स्” which is an उगित् takes the नुँम् augment when followed by a सर्वनामस्थानम् affix. By 1-1-47 मिदचोऽन्त्यात्परः, the नुँम्-आगम: is placed after the last अच् (the अकार: after the मकार:) in “पुमस्”।
(5) पुमन्स् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम् and 1-3-9 तस्य लोपः।
(6) पुमान्स् + स् । By 6-4-10 सान्तमहतः संयोगस्य, since a सर्वनामस्थानम् affix which is not a सम्बुद्धिः follows, the letter preceding the नकारः in the word पुमन्स् is elongated.
(7) पुमान्स् । सकार-लोपः by 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल्। Using 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम् पुमान्स् gets पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम्।
(8) पुमान् । By 8-2-23 संयोगान्तस्य लोपः, the संयोगान्तपदम् “पुमान्स्” takes लोपः। As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य, only the ending letter (सकार:) of the पदम् will take लोपः।
Questions:
1. Where is the word “पुमान्” used in the गीता (Chapter 2)?
2. Why didn’t the असुँङ्-आदेश: replace the entire अङ्गम् “पुम्स्” as per 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य?
3. Please list the four synonyms for the word “पुमान्” (प्रातिपदिकम् “पुम्स्” masculine, meaning “man”) as given in the अमरकोश:।
स्युः पुमांसः पञ्चजनाः पुरुषाः पूरुषा नरः ।।२-६-१।।
(इति पञ्च “मनुष्यजातौ पुरुषस्य” नामानि)
4. How would you say this in Sanskrit?
“All these men have come here to see the festival.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “आगत” for “have come”, the अव्ययम् “इह” for “here”, the अव्ययम् “द्रष्टुम्” for “to see” and the masculine प्रातिपदिकम् “उत्सव” for “festival.”
5. Where is the सूत्रम् 7-1-25 अद्ड् डतरादिभ्यः पञ्चभ्यः used?
6. Which प्रातिपदिकम् used in the verse has the नदी-सञ्ज्ञा?
7. In this example, if the सुँ-प्रत्यय: had the सम्बुद्धि-सञ्ज्ञा then all the same rules would have applied except for one. Which सूत्रम् would not have applied and what would have been the final form?
8. Which are the इत् letters in the डुम्सुँन्-प्रत्यय:?
Easy questions:
1. Please do पदच्छेद: of यच्चान्यत् and mention the relevant rules.
2. Consider the form “तेन” which is पुंलिङ्गे तृतीया-एकवचनम् of the सर्वनाम-शब्द: (pronoun) “तद्”। Steps are as follows:
तद् + टा by 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा…
त अ + टा by 7-2-102 त्यदादीनामः, 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य
त + टा by 6-1-97 अतो गुणे
त + इन by ?
तेन by ?
Which rules were used in the last two steps? (These same rules are used in deriving the form “रामेण”)।
Recent Comments