Home » Example for the day (Page 18)
Category Archives: Example for the day
अध्वरधुराम् fAs
Today we will look at the form अध्वरधुराम् fAs from शिशुपालवधम् verse 2-103.
संभाव्य त्वामतिभरक्षमस्कन्धं स बान्धवः । सहायमध्वरधुरां धर्मराजो विवक्षते ।। २-१०३ ।।
महात्मानोऽनुगृह्णन्ति भजमानान् रिपूनपि । सपत्नीः प्रापयन्त्यब्धिं सिन्धवो नगनिम्नगाः ।। २-१०४ ।।
टीका –
संभाव्येति ।। बन्धुरेव बान्धवः स धर्मराजः अतिभरस्य क्षमः स्कन्धो यस्य स तम् । समानस्कन्धमित्यर्थः । त्वां सहायं संभाव्याभिसंधाय । अध्वरस्य धुरमध्वरधुराम् । ‘5-4-74 ऋक्पूर-‘ इत्यादिना समासान्तोऽप्रत्ययः । समासान्तानां प्रकृतिलिङ्गत्वात्तत्पुरुषे परवल्लिङ्गत्वे टाप् । विवक्षते वोढुमिच्छति । वहतेः स्वरितेतः सन्नन्ताल्लट् । तथा हि – विरोधे विश्वासघातो, बन्धुद्रोहश्च स्यातामिति भावः । विशेषणसाम्यात् प्रस्तुतयागधर्मप्रतीतेः समासोक्तिः ।। १०३ ।। ननु प्रतिश्रुत्याकरणे दोष:, प्रागेव परिहारे तु को दोष इत्यत आह – महात्मान इति ।। महात्मानो निग्रहानुग्रहसमर्था भजमानान् शरणागतान् रिपूनप्यनुगृह्णन्ति । किमुत बन्धूनिति भावः । अर्थान्तरं न्यस्यति – सिन्धवो महानद्यः समान एकः पतिर्यासां ताः सपत्नीः । ‘4-1-35 नित्यं सपत्न्यादिषु’ इति ङीप् नकारश्च । नगनिम्नगा गिरिनिर्झरिणीरब्धिं प्रापयन्ति । स्वसौभाग्यं ताभ्यः प्रयच्छन्तीति भावः । अतः परिहारेऽप्यनर्थ इति भावः ।। १०४ ।।
Translation – That kinsman Yudhiṣṭhira (the king of dharma) desires to bear the responsibility of (conducting) the sacrificial ceremony counting on you – whose shoulders are capable of (carrying) a heavy burden – as an ally. Great souls shower their grace on even enemies who are seeking their refuge even as the great rivers help the mountain-torrents – which are (like) their (competing) co-wives – to reach the ocean (which is their common master/husband.)
लौकिक-विग्रह: –
(1) अध्वरस्य धूः = अध्वरधुरा – burden/responsibility of (conducting) the sacrificial ceremony.
Note: The sixth case affix in अध्वरस्य is as per the सूत्रम् 2-3-50 षष्ठी शेषे।
अलौकिक-विग्रह: –
(2) अध्वर ङस् + धुर् सुँ । By 2-2-8 षष्ठी – A पदम् ending in a sixth case affix optionally compounds with a (syntactically related) पदम् ending in a सुँप् affix and the resulting compound gets the designation तत्पुरुष:।
(3) By 1-2-43 प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम् – the term ‘अध्वर ङस्’ gets the designation उपसर्जनम् because in the सूत्रम् 2-2-8 (which prescribes the compounding) the term षष्ठी ends in the nominative case. Hence ‘अध्वर ङस्’ is placed in the prior position in the compound as per the सूत्रम् 2-2-30 उपसर्जनं पूर्वम् – In a compound a term which has the designation ‘उपसर्जन’ should be placed in the prior position.
Note: ‘अध्वर ङस् + धुर् सुँ’ gets the designation प्रातिपदिकम् by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। This allows 2-4-71 to apply in the next step.
(4) अध्वर + धुर् । By 2-4-71 सुपो धातुप्रातिपदिकयोः – A सुँप् affix takes a लुक् elision when it is a part of a धातुः or a प्रातिपदिकम्।
(5) अध्वरधुर् + अ । By 5-4-74 ऋक्पूरब्धू:पथामानक्षे – Following a compound ending in either ‘ऋच्’ or ‘पुर्’ or ‘अप्’ or ‘धुर्’ (when it is not related to अक्ष: ‘axle’) or ‘पथिन्’ the तद्धित: affix ‘अ’ is prescribed and this affix becomes the ending member of the compound.
Note: ‘अ अनक्षे’ इतिच्छेदः – The term आनक्षे contained in the सूत्रम् 5-4-74 ऋक्पूरब्धू:पथामानक्षे should be split as अ + अनक्षे। The first case affix at the end of ‘अ’ has been irregularly elided.
= अध्वरधुर ।
Note: Since ‘धुर्’ is feminine in gender, as per the सूत्रम् 2-4-26 परवल्लिङ्गं द्वन्द्वतत्पुरुषयोः, the तत्पुरुषः compound प्रातिपदिकम् ‘अध्वरधुर’ is also feminine in gender and hence we have to add the appropriate feminine affix (स्त्रीप्रत्यय:) ‘टाप्’।
Note: The addition of a समासान्त-प्रत्यय: (an affix at the end of a compound) does not affect the gender of the compound. Hence in the present example, the addition of the affix ‘अ’ at the end of the compound does not block the application of 2-4-26 परवल्लिङ्गं द्वन्द्वतत्पुरुषयोः। This is what is explained in the commentary as – समासान्तानां प्रकृतिलिङ्गत्वात्तत्पुरुषे परवल्लिङ्गत्वे टाप्।
(6) अध्वरधुर + टाप् । By 4-1-4 अजाद्यतष्टाप् – The प्रातिपदिकानि ‘अज’ etc. and प्रातिपदिकानि ending in the letter ‘अ’ get the टाप् affix in the feminine gender.
(7) अध्वरधुर + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-7 चुटू, 1-3-9 तस्य लोपः।
(8) अध्वरधुरा । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।
The विवक्षा is द्वितीया-एकवचनम्।
(9) अध्वरधुरा + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।
(10) अध्वरधुराम् । By 6-1-107 अमि पूर्वः – In place of a preceding अक् letter and the following vowel (अच्) belonging to the affix ‘अम्’ there is a single substitute of that preceding अक् letter.
Questions:
1. Commenting on the सूत्रम् 5-4-74 ऋक्पूरब्धू:पथामानक्षे (used in step 5) the तत्त्वबोधिनी says – ‘अनक्षे’ इत्येतत्सामान्यतः श्रुतमपि धुरैव संबध्यते सामर्थ्यात्, नान्यै:। Please explain.
2. Commenting on the same सूत्रम् the काशिका says – अनक्ष इति किम्? अक्षस्य धूः = अक्षधूः। Please explain.
3. Under the सूत्रम् 5-4-74 the सिद्धान्तकौमुदी gives the example विष्णो: पू: = विष्णुपुरम्। Commenting on this example the तत्त्वबोधिनी says – यद्यपि पुरशब्देन समासेऽप्येतत्सिध्यति, तथापि ‘विष्णुपू:’ इत्यनिष्टवारणाय सूत्रे पूर्ग्रहणम्। Please explain.
4. Can you spot the affix ‘टच्’ in the verses?
5. From which verbal root is the form वोढुम् (used in the commentary) derived?
6. How would you say this in Sanskrit?
“King Daśaratha wanted to entrust the responsibility of (governing) the kingdom of Ayodhyā on Śrī Rāma’s shoulder.” Use the verbal root √अस् (असुँ क्षेपणे ४. १०६) preceded by the उपसर्ग: ‘नि’ for ‘to entrust.’ Form a षष्ठी-तत्पुरुष: compound for ‘the kingdom of Ayodhyā’ and use this compound to form the larger षष्ठी-तत्पुरुष: compound ‘the responsibility of the kingdom of Ayodhyā.’
Easy questions:
1. Can you spot the affix ‘सन्’ in the verses?
2. Where has the सूत्रम् 6-1-16 ग्रहिज्यावयिव्यधिवष्टिविचतिवृश्चतिपृच्छतिभृज्जतीनां ङिति च been used in the verses?
आकाशः/आकाशम् mNs/nNs
Today we will look at the form आकाशः mNs from श्रीमद्भागवतम् 11.16.37 and आकाशम् nNs from श्रीमद्भगवद्गीता 13-32.
पृथिवी वायुराकाश आपो ज्योतिरहं महान् । विकारः पुरुषोऽव्यक्तं रजः सत्त्वं तमः परम् ।। ११-१६-३७ ।।
अहमेतत्प्रसङ्ख्यानं ज्ञानं तत्त्वविनिश्चयः । मयेश्वरेण जीवेन गुणेन गुणिना विना । सर्वात्मनापि सर्वेण न भावो विद्यते क्वचित् ।। ११-१६-३८ ।। (श्रीमद्भागवतम्)
श्रीधर-स्वामि-टीका
तदेवं तत्र तत्र निर्धारणे तत्तत्संबन्धेन च विशेषतो विभूतीर्निरूप्येदानीं सामान्यतः सर्वा अपि निरूपयति – पृथ्वीति सार्धद्वयेन । पृथिव्यादिशब्दैस्तन्मात्राणि विवक्षितानि । अहमहंकारः । महान्महत्तत्वम् । एताः सप्त प्रकृतिविकृतयः । विकारः पञ्चमहाभूतानि एकादशेन्द्रियाणि चेत्वेवं षोडशसंख्याकः । पुरुषो जीवः । अव्यक्तं प्रकृतिः । एवं पञ्चविंशतितत्त्वानि । तदुक्तम् – ‘मूलप्रकृतिरविकृतिर्महदाद्याः प्रकृतिविकृतयः सप्त ।। षोडशकश्च विकारो न प्रकृतिर्न विकृतिः पुरुषः ।।’ इति । किंच रजः सत्त्वं तम इति प्रकृतेर्गुणाश्च परं ब्रह्म च । तदेतत्सर्वमहमेव । किंचैतत्प्रसंख्यानमेतेषां परिगणनमेतेषां लक्षणतो ज्ञानं च तत्फलं तत्त्वनिश्चयश्चाहमेव । एतदेव संक्षिप्याह – मयेति । जीवेश्वररूपो द्विविधो यो भावो यश्च गुणिगुणरूपो यश्च क्षेत्रज्ञक्षेत्ररूपः स सर्वोऽपि मया विना मद्व्यतिरेकेण नास्ति, अहमेव सर्वमित्यर्थः ।। ३७-३८ ।।
Gita Press translation – I am (the seven categories which are both of the nature of cause and effect, viz., the subtle elements of) earth, the air, ether, water, fire; the (cosmic) Ego and Mahat-tattva (the principle of cosmic intelligence); (sixteen categories which are) modifications (alone, viz., the five gross elements and the eleven Indriyas), the soul (which is neither a cause nor an effect), the Unmanifest (primordial Matter, which is a cause alone), (the three modes of Prakṛti, viz.,) Rajas, Sattva and Tamas as well as Brahma (the Absolute) (37). (Nay,) I am the numbering of these categories, their (distinguishing) knowledge (by means of their characteristics) and the (resultant) Realization of Truth. Nothing exists anywhere apart from Me, who am God as well as Jīva (the individual soul), the (three) Guṇas (modes of Prakṛti) as well as the categories made up of the (three) Guṇas (viz., the Mahat-tattva and so on), (nay,) who am the Inner Controller of all as well as all (38).
यथा सर्वगतं सौक्ष्म्यादाकाशं नोपलिप्यते । सर्वत्रावस्थितो देहे तथात्मा नोपलिप्यते ।। १३-३२ ।। (श्रीमद्भगवद्गीता)
श्रीधर-स्वामि-टीका
तत्र दृष्टान्तमाह – यथेति । यथा सर्वत्र पङ्कादिष्वपि स्थितमाकाशं सौक्ष्म्यादसङ्गत्वात्पङ्कादिभिर्नोपलिप्यते तथा सर्वत्र उत्तमे मध्यमेऽधमे वा देहेऽवस्थितोऽप्यात्मा नोपलिप्यते । दैहिकैर्गुणदोषैर्न युज्यत इत्यर्थः ।। ३२ ।।
Gita Press translation – As the all-pervading ether is not contaminated by reason of its subtlety, though permeating the body, the Self is not affected (by the attributes of the body due to Its attribute-less character) (33).
(1) As per the सूत्रम् 2-4-31 अर्धर्चाः पुंसि च – The words ‘अर्धर्च’ etc are masculine as well as neuter in gender.
Note: एवं ध्वजतीर्थशरीरमण्डपयूपदेहाङ्कुशपात्रसूत्रादयः । Similarly, the words ‘ध्वज’, ‘तीर्थ’, ‘शरीर’, ‘मण्डप’, ‘यूप’, ‘देह’, ‘अङ्कुश’, ‘पात्र’, ‘सूत्र’ (as well as ‘आकाश’) etc – which are listed in the अर्धर्चादि-गण: – are masculine as well as neuter in gender.
The form आकाशः as in the verse श्रीमद्भागवतम् ११-१६-३७ is derived in the masculine. The विवक्षा is प्रथमा-एकवचनम्।
(2) आकाश + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।
(3) आकाश + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।
(4) आकाश: । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।
The form आकाशम् as in the verse श्रीमद्भगवद्गीता १३-३२ is derived in the neuter. The विवक्षा is प्रथमा-एकवचनम्।
(1) आकाश + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।
(2) आकाश + अम् । By 7-1-24 अतोऽम् – The affixes ‘सुँ’ and ‘अम्’ that follow a neuter अङ्गम् ending in the short vowel ‘अ’ take ‘अम्’ as their replacement.
1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending letter ‘म्’ of the affix ‘अम्’ from getting इत्-सञ्ज्ञा।
(3) आकाशम् । By 6-1-107 अमि पूर्वः – In place of a preceding अक् letter and the following vowel (अच्) belonging to the affix ‘अम्’ there is a single substitute of that preceding अक् letter.
Questions:
1. In the गीता verse 13-32 quoted in the example above can you spot another word (besides ‘आकाश’) which belongs to the अर्धर्चादि-गण:?
2. Commenting on the सूत्रम् 2-4-31 अर्धर्चाः पुंसि च (used in step 1) the तत्त्वबोधिनी says – इह केषांचिदर्थभेदेन व्यवस्थेष्यते। सा च व्यवस्था — मद्यमकरन्दमक्षिकाणां वाची मधुशब्दो द्विलिङ्गः, चैत्रादिवाची तु पुंलिङ्गः; भूतः पिशाचे द्विलिङ्गः, क्रियावचनस्तु विशेष्यलिङ्ग इत्येवं यथायथं ज्ञेयम्। Please explain.
3. Which कृत् affix is used to form the masculine प्रातिपदिकम् ‘वायु’ (used in the form वायु: (प्रथमा-एकवचनम्) in the verses from the भागवतम् quoted in the example above)?
4. Which सूत्रम् justifies the use of a fifth case affix in the form सौक्ष्म्यात् used in the गीता verse 13-32?
5. Where has the सूत्रम् 2-1-24 द्वितीया श्रितातीतपतितगतात्यस्तप्राप्तापन्नैः been used in the गीता verse 13-32?
6. How would you say this in Sanskrit?
“At night the sky is decorated by the stars.” Use the verbal root √भूष् (भूषँ अलङ्कारे १०.२५५) preceded by the उपसर्ग: ‘वि’ for ‘to decorate.’
Easy questions:
1. Can you spot the affix श्यन् in the verses from the भागवतम् quoted in the example above?
2. Which सूत्रम् prescribes the affix यक् used in the form उपलिप्यते in the गीता verse 13-32?
अर्धरात्रे mLs
Today we will look at the form अर्धरात्रे mLs from श्रीमद्-वाल्मीकि-रामायणम् 6.59.107.
इति मातुश्च रामस्य सुमित्रायाश्च संनिधौ । राजा दशरथः शोचञ्जीवितान्तमुपागमत् ।। २-६४-७७ ।।
तथा तु दीनः कथयन्नराधिपः प्रियस्य पुत्रस्य विवासनातुरः । गतेऽर्धरात्रे भृशदुःखपीडितस्तदा जहौ प्राणमुदारदर्शनः ।। २-६४-७८ ।।
Gita Press translation – Lamenting thus in the presence of Śrī Rāma’s mother (Kausalyā) and Sumitrā, King Daśaratha reached the end of his life (77). Speaking as aforesaid, the king of noble aspect, who was already feeling miserable and distressed on the score of his beloved son’s exile, felt sore stricken with agony by the time half the night passed and forthwith gave up the ghost (78).
लौकिक-विग्रह: –
(1) अर्धं रात्रे: = अर्धरात्रः – half of the night.
अलौकिक-विग्रह: –
(2) अर्ध सुँ + रात्रि ङस् । By 2-2-2 अर्धं नपुंसकम् – (A पदम् formed by adding a सुँप् affix to) ‘अर्ध’ when used (exclusively) in the neuter – and hence having the meaning ‘(exactly) half’ – optionally compounds with a (syntactically related) सुबन्तं (ending in a सुँप् affix) पदम् denoting a single substance/thing consisting of parts and the resulting compound gets the designation तत्पुरुष:।
Note: षष्ठीसमासापवाद: – The compounding prescribed by this सूत्रम् is a अपवाद: (exception) to the षष्ठी-समास: prescribed by the सूत्रम् 2-2-8 षष्ठी।
(3) By 1-2-43 प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम् – the term ‘अर्ध सुँ’ gets the designation उपसर्जनम् because in the सूत्रम् 2-2-2 (which prescribes the compounding) the term अर्धम् ends in the nominative case. Hence ‘अर्ध सुँ’ is placed in the prior position in the compound as per the सूत्रम् 2-2-30 उपसर्जनं पूर्वम् – In a compound a term which has the designation ‘उपसर्जन’ should be placed in the prior position.
Note: ‘अर्ध सुँ + रात्रि ङस्’ gets the designation प्रातिपदिकम् by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। This allows 2-4-71 to apply in the next step.
(4) अर्ध + रात्रि । By 2-4-71 सुपो धातुप्रातिपदिकयोः – A सुँप् affix takes a लुक् elision when it is a part of a धातुः or a प्रातिपदिकम्।
(5) अर्धरात्रि + अच् । By 5-4-87 अह:सर्वैकदेशसंख्यातपुण्याच्च रात्रेः – The तद्धित: affix अच् is prescribed following a तत्पुरुष: compound ending in the word ‘रात्रि’ – provided ‘रात्रि’ is preceded by one of the following – and this affix becomes the ending member of the compound –
i) ‘अहन्’
ii) ‘सर्व’
iii) a word denoting a part (of the night)
iv) ‘संख्यात’
v) ‘पुण्य’
vi) a संख्या (numeral)
vii) a अव्ययम् (indeclinable)
Note: अहर्ग्रहणं द्वन्द्वार्थम् – The mention of ‘अहन्’ in this सूत्रम् is for the purpose of a द्वन्द्व: (and not a तत्पुरुष:) compound.
(6) अर्धरात्रि + अ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
Note: The अङ्गम् ‘अर्धरात्रि’ has the designation ‘भ’ here by 1-4-18 यचि भम्। This allows 6-4-148 to apply in the next step.
(7) अर्धरात्र् + अ । By 6-4-148 यस्येति च – When the letter ‘ई’ or a ‘तद्धित’ affix follows, the (ending) इ-वर्ण: (letter ‘इ’ or ‘ई’) or the (ending) अवर्ण: (letter ‘अ’ or ‘आ’) of a अङ्गम् with the भ-सञ्ज्ञा takes elision (लोपः)।
= अर्धरात्र ।
Note: Since ‘रात्रि’ is feminine in gender, as per the सूत्रम् 2-4-26 परवल्लिङ्गं द्वन्द्वतत्पुरुषयोः, the compound प्रातिपदिकम् ‘अर्धरात्र’ would also be feminine in gender, but the सूत्रम् 2-4-29 रात्राह्नाहाः पुंसि intervenes.
(8) By 2-4-29 रात्राह्नाहाः पुंसि – The gender of a द्वन्द्व:/तत्पुरुष: compound ending in either ‘रात्र’ or ‘अह्न’ or ‘अह’ is always masculine.
Note: The सिद्धान्तकौमुदी makes the point that this सूत्रम् is a अपवाद: (exception) to not only the सूत्रम् 2-4-26 परवल्लिङ्गं द्वन्द्वतत्पुरुषयोः but also to the सूत्रम् 2-4-17 स नपुंसकम्।
अर्धरात्रे is सप्तमी-एकवचनम् of the पुंल्लिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘अर्धरात्र’।
(9) अर्धरात्र + ङि । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।
(10) अर्धरात्र + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
(11) अर्धरात्रे । By 6-1-87 आद्गुणः।
Questions:
1. Commenting on the सूत्रम् 2-2-2 अर्धं नपुंसकम् (used in step 2) the सिद्धान्तकौमुदी says – क्लीबे किम्? (ग्रामस्यार्ध: =) ग्रामार्ध:। Please explain.
2. Commenting further on the same सूत्रम् the सिद्धान्तकौमुदी says – द्रव्यैक्य एव। अर्धं पिप्पलीनाम्। Please explain.
3. Where has the सूत्रम् 2-3-37 यस्य च भावेन भावलक्षणम् been used in the verses?
4. Which सूत्रम् justifies the तृतीया-तत्पुरुष: compound विवासनातुरः?
5. Can you spot the affix ‘कि’ in the verses?
6. How would you say this in Sanskrit?
“Even after half the night had passed I did not get sleep.”
Easy questions:
1. Where has the सूत्रम् 3-1-55 पुषादिद्युताद्यॢदितः परस्मैपदेषु been used in the verses?
2. Which सूत्रम् prescribes the substitution ‘औ’ in the form जहौ?
मध्यरात्रे mLs
Today we will look at the form मध्यरात्रे mLs from महाभारतम् 12.325.43.
पादशौचं तु कृत्वैव शुकः संध्यामुपास्य च । निषसादासने पुण्ये तमेवार्थं विचिन्तयन् ।। १२-३२५-४२ ।।
पूर्वरात्रे तु तत्रासौ भूत्वा ध्यानपरायणः । मध्यरात्रे यथान्यायं निद्रामाहारयत्प्रभुः ।। १२-३२५-४३ ।।
ततो मुहूर्तादुत्थाय कृत्वा शौचमनन्तरम् । स्त्रीभिः परिवृतो धीमान् ध्यानमेवान्वपद्यत ।। १२-३२५-४४ ।।
अनेन विधिना कार्ष्णिस्तदहःशेषमच्युतः । तां च रात्रिं नृपकुले वर्तयामास भारत ।। १२-३२५-४५ ।।
Translation – Having washed his feet and said his evening prayers, Śuka sat on the holy seat contemplating that very purpose (liberation.) And there having been absorbed in meditation during the first part of the night, that master (Śuka) appropriately partook of sleep during the middle portion of the night. Having shortly woken up and then washed himself, the wise Śuka (though) surrounded by women restored to meditation alone. It was in this way, O Bharat, that the infallible Śuka (son of Vyāsa) passed the remainder of that day and that night in the royal family.
लौकिक-विग्रह: –
(1) मध्यं रात्रे: = मध्यरात्रः – midnight (middle of the night.)
अलौकिक-विग्रह: –
(2) मध्य सुँ + रात्रि ङस् । By 2-2-1 पूर्वापराधरोत्तरमेकदेशिनैकाधिकरणे (A पदम् formed by adding a सुँप् affix to) either ‘पूर्व’ (front/prior part) or ‘अपर’ (back/latter part) or ‘अधर’ (lower part) or ‘उत्तर’ (upper part) optionally compounds with a (syntactically related) सुबन्तं (ending in a सुँप् affix) पदम् denoting a single substance/thing consisting of parts and the resulting compound gets the designation तत्पुरुष:।
Note: षष्ठीसमासापवाद: – The compounding prescribed by this सूत्रम् is a अपवाद: (exception) to the षष्ठी-समास: prescribed by the सूत्रम् 2-2-8 षष्ठी।
Note: सर्वोऽप्येकदेशोऽह्ना समस्यते – Any word – and not only ‘पूर्व’/’अपर’/’अधर’/’उत्तर’ – which denotes a part may compound with ‘अहन्’ to yield a एकदेशि-समास:। ‘६-३-११० संख्याविसाय-’ इति ज्ञापकात् – We know this from the fact that the सूत्रम् 6-3-110 – which prescribes the optional substitution of ‘अहन्’ in place of ‘अह्न’ when followed by the affix ‘ङि’ and preceded by a numeral or ‘वि’ or ‘साय’ – presupposes the formation of the compound सायोऽह्न: = सायाह्न: – evening (the ending part of the day.) Similarly मध्यमह्न: = मध्याह्न:।
केचित्तु सर्वोऽप्येकदेश: कालेन समस्यते न त्वह्नैव, ज्ञापकस्य सामान्यापेक्षत्वात् – According to some grammarians, any word – and not only ‘पूर्व’/’अपर’/’अधर’/’उत्तर’ – which denotes a part may compound with any word – not only ‘अहन्’ – which denotes a period of time to yield a एकदेशि-समास:। This is inferred by generalizing the indication given by the सूत्रम् 6-3-110. Hence we may form compounds like मध्यं रात्रे: = मध्यरात्र: – mid-night.
(3) By 1-2-43 प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम् – the term ‘मध्य सुँ’ gets the designation उपसर्जनम् because in the सूत्रम् 2-2-1 (which prescribes the compounding) the term पूर्वापराधरोत्तरम् (extended to include ‘मध्य’) ends in the nominative case. Hence ‘मध्य सुँ’ is placed in the prior position in the compound as per the सूत्रम् 2-2-30 उपसर्जनं पूर्वम् – In a compound a term which has the designation ‘उपसर्जन’ should be placed in the prior position.
Note: ‘मध्य सुँ + रात्रि ङस्’ gets the designation प्रातिपदिकम् by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। This allows 2-4-71 to apply in the next step.
(4) मध्य + रात्रि । By 2-4-71 सुपो धातुप्रातिपदिकयोः – A सुँप् affix takes a लुक् elision when it is a part of a धातुः or a प्रातिपदिकम्।
(5) मध्यरात्रि + अच् । By 5-4-87 अह:सर्वैकदेशसंख्यातपुण्याच्च रात्रेः – The तद्धित: affix अच् is prescribed following a तत्पुरुष: compound ending in the word ‘रात्रि’ – provided ‘रात्रि’ is preceded by one of the following – and this affix becomes the ending member of the compound –
i) ‘अहन्’
ii) ‘सर्व’
iii) a word denoting a part (of the night)
iv) ‘संख्यात’
v) ‘पुण्य’
vi) a संख्या (numeral)
vii) a अव्ययम् (indeclinable)
Note: अहर्ग्रहणं द्वन्द्वार्थम् – The mention of ‘अहन्’ in this सूत्रम् is for the purpose of a द्वन्द्व: (and not a तत्पुरुष:) compound.
(6) मध्यरात्रि + अ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
Note: The अङ्गम् ‘मध्यरात्रि’ has the designation ‘भ’ here by 1-4-18 यचि भम्। This allows 6-4-148 to apply in the next step.
(7) मध्यरात्र् + अ । By 6-4-148 यस्येति च – When the letter ‘ई’ or a ‘तद्धित’ affix follows, the (ending) इ-वर्ण: (letter ‘इ’ or ‘ई’) or the (ending) अवर्ण: (letter ‘अ’ or ‘आ’) of a अङ्गम् with the भ-सञ्ज्ञा takes elision (लोपः)।
= मध्यरात्र ।
Note: Since ‘रात्रि’ is feminine in gender, as per the सूत्रम् 2-4-26 परवल्लिङ्गं द्वन्द्वतत्पुरुषयोः, the compound प्रातिपदिकम् ‘मध्यरात्र’ would also be feminine in gender, but the सूत्रम् 2-4-29 रात्राह्नाहाः पुंसि intervenes.
(8) By 2-4-29 रात्राह्नाहाः पुंसि – The gender of a द्वन्द्व:/तत्पुरुष: compound ending in either ‘रात्र’ or ‘अह्न’ or ‘अह’ is always masculine.
Note: The सिद्धान्तकौमुदी makes the point that this सूत्रम् is a अपवाद: (exception) to not only the सूत्रम् 2-4-26 परवल्लिङ्गं द्वन्द्वतत्पुरुषयोः but also to the सूत्रम् 2-4-17 स नपुंसकम्।
मध्यरात्रे is सप्तमी-एकवचनम् of the पुंल्लिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘मध्यरात्र’।
(9) मध्यरात्र + ङि । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।
(10) मध्यरात्र + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
(11) मध्यरात्रे । By 6-1-87 आद्गुणः।
Questions:
1. Where else (besides in मध्यरात्रे) has the सूत्रम् 2-2-1 पूर्वापराधरोत्तरमेकदेशिनैकाधिकरणे (used in step 2) been used in the verses?
2. Can you spot a अव्ययीभाव: compound in the verses?
3. Which कृत् affix is used to form the masculine प्रातिपदिकम् ‘विधि’ (used in the form विधिना (तृतीया-एकवचनम्) in the verses)?
4. Where has the सूत्रम् 3-2-126 लक्षणहेत्वोः क्रियायाः been used in the verses?
5. Which सूत्रम् prescribes the substitution ‘ल्यप्’ (in place of the affix ‘क्त्वा’) in the form उपास्य?
6. How would you say this in Sanskrit?
“I heard a strange sound in the middle of the night.” Use the masculine noun ‘ध्वनि’ for ‘sound’ and the adjective ‘विचित्र’ for ‘strange.’
Easy questions:
1. Can you spot the augment अट् in the verses?
2. Where has the सूत्रम् 7-2-112 अनाप्यकः been used in the verses?
मध्याह्ने mLs
Today we will look at the form मध्याह्ने mLs from महाभारतम् 7.161.41.
पूजितस्तव पुत्रैश्च सर्वयोधैश्च भारत । वपुषातिप्रजज्वाल मध्याह्न इव भास्करः ।। ७-१६१-४१ ।।
भीमसेनं तु युध्यन्तं भारद्वाजरथं प्रति । स्वयं दुर्योधनो राजा प्रत्यविध्यच्छितैः शरैः ।। ७-१६१-४२ ।।
तं भीमसेनो दशभिः शरैर्विव्याध मारिष । दुर्योधनोऽपि विंशत्या शराणां प्रत्यविध्यत ।। ७-१६१-४३ ।।
Translation – Worshiped by thy sons as also by all warriors, O Bhārata, he (Aśwatthāmā) shone very brightly with his body like the sun at midday. King Duryodhana himself pierced with whetted shafts Bhīmasena who was battling towards Droṇa’s car. Bhīmasena, O respectable sir, pierced him (Duryodhana) with ten arrows. Duryodhana also pierced Bhīmasena in return with twenty arrows.
लौकिक-विग्रह: –
(1) मध्यमह्नः = मध्याह्नः – midday (middle of the day.)
अलौकिक-विग्रह: –
(2) मध्य सुँ + अहन् ङस् । By 2-2-1 पूर्वापराधरोत्तरमेकदेशिनैकाधिकरणे (A पदम् formed by adding a सुँप् affix to) either ‘पूर्व’ (front/prior part) or ‘अपर’ (back/latter part) or ‘अधर’ (lower part) or ‘उत्तर’ (upper part) optionally compounds with a (syntactically related) सुबन्तं (ending in a सुँप् affix) पदम् denoting a single substance/thing consisting of parts and the resulting compound gets the designation तत्पुरुष:।
Note: षष्ठीसमासापवाद: – The compounding prescribed by this सूत्रम् is a अपवाद: (exception) to the षष्ठी-समास: prescribed by the सूत्रम् 2-2-8 षष्ठी।
Note: सर्वोऽप्येकदेशोऽह्ना समस्यते – Any word – and not only ‘पूर्व’/’अपर’/’अधर’/’उत्तर’ – which denotes a part may compound with ‘अहन्’ to yield a एकदेशि-समास:। ‘६-३-११० संख्याविसाय-’ इति ज्ञापकात् – We know this from the fact that the सूत्रम् 6-3-110 – which prescribes the optional substitution of ‘अहन्’ in place of ‘अह्न’ when followed by the affix ‘ङि’ and preceded by a numeral or ‘वि’ or ‘साय’ – presupposes the formation of the compound सायोऽह्न: = सायाह्न: – evening (the ending part of the day.) Similarly मध्यमह्न: = मध्याह्न:।
(3) By 1-2-43 प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम् – the term ‘मध्य सुँ’ gets the designation उपसर्जनम् because in the सूत्रम् 2-2-1 (which prescribes the compounding) the term पूर्वापराधरोत्तरम् (extended to include ‘मध्य’) ends in the nominative case. Hence ‘मध्य सुँ’ is placed in the prior position in the compound as per the सूत्रम् 2-2-30 उपसर्जनं पूर्वम् – In a compound a term which has the designation ‘उपसर्जन’ should be placed in the prior position.
Note: ‘मध्य सुँ + अहन् ङस्’ gets the designation प्रातिपदिकम् by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। This allows 2-4-71 to apply in the next step.
(4) मध्य + अहन् । By 2-4-71 सुपो धातुप्रातिपदिकयोः – A सुँप् affix takes a लुक् elision when it is a part of a धातुः or a प्रातिपदिकम्।
(5) मध्य + अहन् + टच् । By 5-4-91 राजाह:सखिभ्यष्टच् – Following a तत्पुरुष: compound ending in either ‘राजन्’ or ‘अहन्’ or ‘सखि’ the तद्धित: affix टच् is prescribed and this affix becomes the ending member of the compound.
(6) मध्य + अहन् + अ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
(7) मध्य + अह्न + अ । By 5-4-88 अह्नोऽह्न एतेभ्यः – When followed by the affix ‘टच्’ (prescribed by 5-4-91 राजाह:सखिभ्यष्टच्), the word ‘अहन्’ is replaced by ‘अह्न’ provided ‘अहन्’ is preceded by any one of the following –
i) ‘सर्व’
ii) a word denoting a part (of the day)
iii) ‘संख्यात’
iv) a संख्या (numeral)
v) a अव्ययम् (indeclinable)
Note: By 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य, the entire term ‘अहन्’ is replaced by ‘अह्न’।
Note: एतच्छब्देन ‘अहःसर्वैकदेश-’ इति सूत्रस्थाः परामृश्यन्ते – The pronoun ‘एतद्’ (used in the सूत्रम् 5-4-88 अह्नोऽह्न एतेभ्यः) refers to the terms listed in the सूत्रम् 5-4-87 अह:सर्वैकदेशसंख्यातपुण्याच्च रात्रेः। But अहःशब्द इह न गृह्यते, असंभवात् – the word ‘अहन्’ is not included because it is not possible to compound ‘अहन्’ with ‘अहन्’ itself. ‘पुण्य’ is also not included because of the prohibition contained in the सूत्रम् 5-4-90 उत्तमैकाभ्यां च।
(8) मध्याह्न + अ । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।
Note: The अङ्गम् ‘ मध्याह्न’ has the designation ‘भ’ here by 1-4-18 यचि भम्। This allows 6-4-148 to apply in the next step.
(9) मध्याह्न् + अ । By 6-4-148 यस्येति च – When the letter ‘ई’ or a ‘तद्धित’ affix follows, the (ending) इ-वर्ण: (letter ‘इ’ or ‘ई’) or the (ending) अवर्ण: (letter ‘अ’ or ‘आ’) of a अङ्गम् with the भ-सञ्ज्ञा takes elision (लोपः)।
= मध्याह्न ।
Note: Since ‘अहन्’ is neuter in gender, as per the सूत्रम् 2-4-26 परवल्लिङ्गं द्वन्द्वतत्पुरुषयोः, the compound प्रातिपदिकम् ‘ मध्याह्न’ would also be neuter in gender, but the सूत्रम् 2-4-29 रात्राह्नाहाः पुंसि intervenes.
(10) By 2-4-29 रात्राह्नाहाः पुंसि – The gender of a द्वन्द्व:/तत्पुरुष: compound ending in either ‘रात्र’ or ‘अह्न’ or ‘अह’ is always masculine.
Note: The सिद्धान्तकौमुदी makes the point that this सूत्रम् is a अपवाद: (exception) to not only the सूत्रम् 2-4-26 परवल्लिङ्गं द्वन्द्वतत्पुरुषयोः but also to the सूत्रम् 2-4-17 स नपुंसकम्।
मध्याह्ने is सप्तमी-एकवचनम् of the पुंल्लिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘मध्याह्न’।
(11) मध्याह्न + ङि । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।
(12) मध्याह्न + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
(13) मध्याह्ने । By 6-1-87 आद्गुणः।
Questions:
1. Can you spot a षष्ठी-तत्पुरुष-समास: in the verses?
2. Where has the सूत्रम् 1-4-90 लक्षणेत्थम्भूताख्यानभागवीप्सासु प्रतिपर्यनवः been used in the verses?
3. Which कृत् affix is used to derive the form दुर्योधन: (प्रातिपदिकम् ‘दुर्योधन’, पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्)?
4. Which सूत्रम् is used to derive the प्रातिपदिकम् ‘भास्कर’ (used in the form भास्कर: (पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्) in the verses)? Hint: We have seen this सूत्रम् in a prior post.
5. In which word in the verses has the affix णिच् been elided?
6. How would you say this in Sanskrit?
“At midday one should mutter the Gayatrī.”
Easy questions:
1. Which सूत्रम् prescribes the सम्प्रसारणम् in the form प्रत्यविध्यत्? Which one prescribes it in the form विव्याध?
2. Why doesn’t the सूत्रम् 7-3-103 बहुवचने झल्येत् apply in the form दशभिः?
अपराह्णे mLs
Today we will look at the form अपराह्णे mLs from श्रीमद्भागवतम् 6.8.21.
मां केशवो गदया प्रातरव्याद्गोविन्द आसङ्गवमात्तवेणुः । नारायणः प्राह्ण उदात्तशक्तिर्मध्यन्दिने विष्णुररीन्द्रपाणिः ।। ६-८-२० ।।
देवोऽपराह्णे मधुहोग्रधन्वा सायं त्रिधामावतु माधवो माम् । दोषे हृषीकेश उतार्धरात्रे निशीथ एकोऽवतु पद्मनाभः ।। ६-८-२१ ।।
श्रीधर-स्वामि-टीका
दिनस्य षट्सु भागेषु क्रमेण प्रातरादिसंज्ञेषु रात्रेश्च प्रदोषादिसंज्ञेषु रक्षाप्रार्थनम् – मां केशव इति त्रिभिः । आसङ्गवं सङ्गवमभिव्याप्य ।। २० ।। त्रिधामा ब्रह्मादित्रिमूर्तिः श्रीमाधवः । दोषे प्रदोषे आर्धरात्रे अर्धरात्रिपर्यन्ते काले निशीथे चैक एव पद्मनाभोऽवतु ।। २१ ।।
Gita Press translation – May Lord Keśava (the Supreme Deity the Ruler of even Brahmā and Śiva) protect me with His mace in the morning (the first of the six divisions of the day, each consisting of two hours); Śrī Kṛṣṇa (the Protector of cows), who holds a flute (in His hand), through the Saṅgava hours (the second part of the day); Lord Nārāyaṇa (who has His abode in water), who wields an uplifted javelin, in the forenoon and (the all-pervading) Lord Viṣṇu, carrying Sudarśana (the chief of all discuses) in His hand, at midday (20). May Lord Madhusūdana (the Slayer of the demon Madhu), who wields a terrible bow, protect me in the afternoon and Lord Mādhava (the Spouse of Goddess Lakṣmī), manifested in three glorious forms (Brahmā, Viṣṇu and Śiva), at dusk. May Lord Hṛṣīkeśa guard me in the first part of the night (and) Lord Padmanābha (who has a lotus spring from His navel), alone, during the second part (till midnight) as well as at midnight (during the third part) (21).
लौकिक-विग्रह: –
(1) अपरमह्नः = अपराह्ण: – PM (afternoon.)
अलौकिक-विग्रह: –
(2) अपर सुँ + अहन् ङस् । By 2-2-1 पूर्वापराधरोत्तरमेकदेशिनैकाधिकरणे (A पदम् formed by adding a सुँप् affix to) either ‘पूर्व’ (front/prior part) or ‘अपर’ (back/latter part) or ‘अधर’ (lower part) or ‘उत्तर’ (upper part) optionally compounds with a (syntactically related) सुबन्तं (ending in a सुँप् affix) पदम् denoting a single substance/thing consisting of parts and the resulting compound gets the designation तत्पुरुष:।
Note: षष्ठीसमासापवाद: – The compounding prescribed by this सूत्रम् is a अपवाद: (exception) to the षष्ठी-समास: prescribed by the सूत्रम् 2-2-8 षष्ठी।
(3) By 1-2-43 प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम् – the term ‘अपर सुँ’ gets the designation उपसर्जनम् because in the सूत्रम् 2-2-1 (which prescribes the compounding) the term पूर्वापराधरोत्तरम् ends in the nominative case. Hence ‘अपर सुँ’ is placed in the prior position in the compound as per the सूत्रम् 2-2-30 उपसर्जनं पूर्वम् – In a compound a term which has the designation ‘उपसर्जन’ should be placed in the prior position.
Note: ‘अपर सुँ + अहन् ङस्’ gets the designation प्रातिपदिकम् by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। This allows 2-4-71 to apply in the next step.
(4) अपर + अहन् । By 2-4-71 सुपो धातुप्रातिपदिकयोः – A सुँप् affix takes a लुक् elision when it is a part of a धातुः or a प्रातिपदिकम्।
(5) अपर + अहन् + टच् । By 5-4-91 राजाह:सखिभ्यष्टच् – Following a तत्पुरुष: compound ending in either ‘राजन्’ or ‘अहन्’ or ‘सखि’ the तद्धित: affix टच् is prescribed and this affix becomes the ending member of the compound.
(6) अपर + अहन् + अ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
(7) अपर + अह्न + अ । By 5-4-88 अह्नोऽह्न एतेभ्यः – When followed by the affix ‘टच्’ (prescribed by 5-4-91 राजाह:सखिभ्यष्टच्), the word ‘अहन्’ is replaced by ‘अह्न’ provided ‘अहन्’ is preceded by any one of the following –
i) ‘सर्व’
ii) a word denoting a part (of the day)
iii) ‘संख्यात’
iv) a संख्या (numeral)
v) a अव्ययम् (indeclinable)
Note: By 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य, the entire term ‘अहन्’ is replaced by ‘अह्न’।
Note: एतच्छब्देन ‘अहःसर्वैकदेश-’ इति सूत्रस्थाः परामृश्यन्ते – The pronoun ‘एतद्’ (used in the सूत्रम् 5-4-88 अह्नोऽह्न एतेभ्यः) refers to the terms listed in the सूत्रम् 5-4-87 अह:सर्वैकदेशसंख्यातपुण्याच्च रात्रेः। But अहःशब्द इह न गृह्यते, असंभवात् – the word ‘अहन्’ is not included because it is not possible to compound ‘अहन्’ with ‘अहन्’ itself. ‘पुण्य’ is also not included because of the prohibition contained in the सूत्रम् 5-4-90 उत्तमैकाभ्यां च।
(8) अपराह्न + अ । By 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।
Note: The अङ्गम् ‘अपराह्न’ has the designation ‘भ’ here by 1-4-18 यचि भम्। This allows 6-4-148 to apply in the next step.
(9) अपराह्न् + अ । By 6-4-148 यस्येति च – When the letter ‘ई’ or a ‘तद्धित’ affix follows, the (ending) इ-वर्ण: (letter ‘इ’ or ‘ई’) or the (ending) अवर्ण: (letter ‘अ’ or ‘आ’) of a अङ्गम् with the भ-सञ्ज्ञा takes elision (लोपः)।
(10) अपराह्ण । By 8-4-7 अह्नोऽदन्तात् – The letter ‘न्’ of the term ‘अह्न’ (ref. 5-4-88 अह्नोऽह्न एतेभ्यः) is substituted by the letter ‘ण्’ when preceded by a पूर्वपदम् (prior member of a compound) which ends in the letter ‘अ’ and contains the cause – the letter ‘र्’ – for the substitution.
Note: The प्रथमा विभक्ति: (nominative case ending) used in the word अह्न: (in this सूत्रम् 8-4-7) actually stands for the षष्ठी विभक्ति: (genitive case ending.)
Note: Since ‘अहन्’ is neuter in gender, as per the सूत्रम् 2-4-26 परवल्लिङ्गं द्वन्द्वतत्पुरुषयोः, the compound प्रातिपदिकम् ‘अपराह्ण’ would also be neuter in gender, but the सूत्रम् 2-4-29 रात्राह्नाहाः पुंसि intervenes.
(11) By 2-4-29 रात्राह्नाहाः पुंसि – The gender of a द्वन्द्व:/तत्पुरुष: compound ending in either ‘रात्र’ or ‘अह्न’ or ‘अह’ is always masculine.
Note: The सिद्धान्तकौमुदी makes the point that this सूत्रम् is a अपवाद: (exception) to not only the सूत्रम् 2-4-26 परवल्लिङ्गं द्वन्द्वतत्पुरुषयोः but also to the सूत्रम् 2-4-17 स नपुंसकम्।
अपराह्णे is सप्तमी-एकवचनम् of the पुंल्लिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘अपराह्ण’।
(12) अपराह्ण + ङि । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।
(13) अपराह्ण + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
(14) अपराह्णे । By 6-1-87 आद्गुणः।
Questions:
1. Commenting on the सूत्रम् 2-2-1 पूर्वापराधरोत्तरमेकदेशिनैकाधिकरणे (used in step 2) the सिद्धान्तकौमुदी says – एकदेशिना किम्? पूर्वं नाभे: कायस्य। Please explain.
2. Commenting further on the same सूत्रम् 2-2-1 the सिद्धान्तकौमुदी says – एकाधिकरणे किम्? पूर्वश्छात्राणाम्। Please explain.
3. Can you spot a अव्ययीभाव: compound in the verses?
4. Which सूत्रम् justifies the use of a third case affix in the form गदया used in the verses?
5. From which verbal root is the प्रातिपदिकम् ‘आत्त’ (used as part of the compound आत्तवेणु: in the verses) derived? Hint: Recall the सूत्रम् 7-4-47 अच उपसर्गात्तः which we have seen in a prior post.
6. How would you say this in Sanskrit?
“Let us go to the temple in the afternoon.”
Easy questions:
1. What is the alternate form for षट्सु (used in the commentary)?
2. Where has the सूत्रम् 6-1-110 ङसिङसोश्च been used in the commentary?
अपररात्रे mLs
Today we will look at the form अपररात्रे mLs from श्रीमद्भागवतम् 6.8.22.
श्रीवत्सधामापररात्र ईशः प्रत्यूष ईशोऽसिधरो जनार्दनः । दामोदरोऽव्यादनुसन्ध्यं प्रभाते विश्वेश्वरो भगवान्कालमूर्तिः ।। ६-८-२२ ।।
चक्रं युगान्तानलतिग्मनेमि भ्रमत्समन्ताद्भगवत्प्रयुक्तम् । दन्दग्धि दन्दग्ध्यरिसैन्यमाशु कक्षं यथा वातसखो हुताशः ।। ६-८-२३ ।।
श्रीधर-स्वामि-टीका
अपररात्रे ईशः श्रीवत्सधामा अवतु । प्रत्यूष ईशः श्रीजनार्दनः । श्रीदामोदरः प्रभाते श्रीविश्वेश्वरोऽनुसन्ध्यम् ।। २२ ।। युगान्तानलवत्तिग्मा तीक्ष्णा नेमिर्यस्य तच्चक्रं भगवता प्रयुक्तं सत् अरिसैन्यं दन्दग्धि दन्दग्धि अतिशयेन दहति । तस्यायं स्वभाव एव, नतु तस्मात्प्रार्थनीयमित्यर्थः । यद्वा दन्दग्धीति लोण्मध्यमपुरुषः । अत्र त्वमेवंभूतं चक्रमिति स्वरूपमुक्त्वा संबोध्य प्रार्थ्यतेऽतिशयेन दहेति । कक्षं शुष्कतृणम् ।। २३ ।।
Gita Press translation – May the Lord bearing the mark of Śrīvatsa (a white curl of hair representing the foot-print of the sage Bhṛgu) on His chest, protect me in the latter (fourth) part of the night; Lord Janārdana (who is supplicated by men), carrying a sword (in His hand), at the close (during the fifth part) of the night; Dāmodara (Lord Śrī Kṛṣṇa as bound at the waist with a string to a wooden mortar used for threshing paddy etc., by mother Yaśodā as a punishment for His childish pranks) at dawn and Lord Viśweśwara (the Ruler of the universe), manifested as the Time-Spirit (or Death), during both twilights (morning and evening) (22). (Addressing Sudarśana, a divine attendant of Lord Viṣṇu, who when commanded by Him, assumes the form of a discus and is employed by Him is destroying His adversaries or the enemies of His devotees,) Revolving all round, (when) hurled by the Lord in the form of a discus with a rim fierce as the fire raging at the time of universal dissolution, (pray,) completely burn, (O) completely burn (my) enemy’s host at once, (even) as fire helped by the wind consumes (a pile of) hay (23).
लौकिक-विग्रह: –
(1) अपरं रात्रे: = अपररात्रः – After mid-night (latter part of the night.)
अलौकिक-विग्रह: –
(2) अपर सुँ + रात्रि ङस् । By 2-2-1 पूर्वापराधरोत्तरमेकदेशिनैकाधिकरणे (A पदम् formed by adding a सुँप् affix to) either ‘पूर्व’ (front/prior part) or ‘अपर’ (back/latter part) or ‘अधर’ (lower part) or ‘उत्तर’ (upper part) optionally compounds with a (syntactically related) सुबन्तं (ending in a सुँप् affix) पदम् denoting a single substance/thing consisting of parts and the resulting compound gets the designation तत्पुरुष:।
See question 1.
(3) By 1-2-43 प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम् – the term ‘अपर सुँ’ gets the designation उपसर्जनम् because in the सूत्रम् 2-2-1 (which prescribes the compounding) the term पूर्वापराधरोत्तरम् ends in the nominative case. Hence ‘अपर सुँ’ is placed in the prior position in the compound as per the सूत्रम् 2-2-30 उपसर्जनं पूर्वम् – In a compound a term which has the designation ‘उपसर्जन’ should be placed in the prior position.
Note: ‘अपर सुँ + रात्रि ङस्’ gets the designation प्रातिपदिकम् by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। This allows 2-4-71 to apply in the next step.
(4) अपर + रात्रि । By 2-4-71 सुपो धातुप्रातिपदिकयोः – A सुँप् affix takes a लुक् elision when it is a part of a धातुः or a प्रातिपदिकम्।
(5) अपररात्रि + अच् । By 5-4-87 अह:सर्वैकदेशसंख्यातपुण्याच्च रात्रेः – The तद्धित: affix अच् is prescribed following a तत्पुरुष: compound ending in the word ‘रात्रि’ – provided ‘रात्रि’ is preceded by one of the following – and this affix becomes the ending member of the compound –
i) ‘अहन्’
ii) ‘सर्व’
iii) a word denoting a part (of the night)
iv) ‘संख्यात’
v) ‘पुण्य’
vi) a संख्या (numeral)
vii) a अव्ययम् (indeclinable)
Note: अहर्ग्रहणं द्वन्द्वार्थम् – The mention of ‘अहन्’ in this सूत्रम् is for the purpose of a द्वन्द्व: (and not a तत्पुरुष:) compound.
(6) अपररात्रि + अ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
Note: The अङ्गम् ‘अपररात्रि’ has the designation ‘भ’ here by 1-4-18 यचि भम्। This allows 6-4-148 to apply in the next step.
(7) अपररात्र् + अ । By 6-4-148 यस्येति च – When the letter ‘ई’ or a ‘तद्धित’ affix follows, the (ending) इ-वर्ण: (letter ‘इ’ or ‘ई’) or the (ending) अवर्ण: (letter ‘अ’ or ‘आ’) of a अङ्गम् with the भ-सञ्ज्ञा takes elision (लोपः)।
= अपररात्र ।
Note: Since ‘रात्रि’ is feminine in gender, as per the सूत्रम् 2-4-26 परवल्लिङ्गं द्वन्द्वतत्पुरुषयोः, the compound प्रातिपदिकम् ‘अपररात्र’ would also be feminine in gender, but the सूत्रम् 2-4-29 रात्राह्नाहाः पुंसि intervenes.
(8) By 2-4-29 रात्राह्नाहाः पुंसि – The gender of a द्वन्द्व:/तत्पुरुष: compound ending in either ‘रात्र’ or ‘अह्न’ or ‘अह’ is always masculine.
Note: The सिद्धान्तकौमुदी makes the point that this सूत्रम् is a अपवाद: (exception) to not only the सूत्रम् 2-4-26 परवल्लिङ्गं द्वन्द्वतत्पुरुषयोः but also to the सूत्रम् 2-4-17 स नपुंसकम्।
अपररात्रे is सप्तमी-एकवचनम् of the पुंल्लिङ्ग-प्रातिपदिकम् ‘अपररात्र’।
(9) अपररात्र + ङि । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।
(10) अपररात्र + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
(11) अपररात्रे । By 6-1-87 आद्गुणः।
Questions:
1. The compounding prescribed by the सूत्रम् 2-2-1 पूर्वापराधरोत्तरमेकदेशिनैकाधिकरणे (used in step 2) is a अपवाद: (exception) to which compound prescribed by which सूत्रम्?
2. Derive the form दन्दग्धि। Note: There are two possibilities – लँट्, प्रथम-पुरुष:, एकवचनम् or लोँट्, मध्यम-पुरुष:, एकवचनम्।
3. Where has the सूत्रम् 3-1-135 इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः been used in the verses?
4. Can you spot the affix अण् in the verses?
5. Which सूत्रम् prescribes the affix अनीयर् used in the form प्रार्थनीयम् in the commentary?
6. How would you say this in Sanskrit?
“One should not eat anything in the latter part of the night.”
Easy questions:
1. Where has the सूत्रम् 3-4-86 एरुः been used in the commentary?
2. Can you spot the affix यक् in the commentary?
नरसखम् mAs
Today we will look at the form नरसखम् mAs from श्रीमद्भागवतम् 11.7.18.
सत्यस्य ते स्वदृश आत्मन आत्मनोऽन्यं वक्तारमीश विबुधेष्वपि नानुचक्षे । सर्वे विमोहितधियस्तव माययेमे ब्रह्मादयस्तनुभृतो बहिरर्थभावाः ।। ११-७-१७ ।।
तस्माद्भवन्तमनवद्यमनन्तपारं सर्वज्ञमीश्वरमकुण्ठविकुण्ठधिष्ण्यम् । निर्विण्णधीरहमु ह वृजिनाभितप्तो नारायणं नरसखं शरणं प्रपद्ये ।। ११-७-१८ ।।
श्रीधर-स्वामि-टीका
मया संक्षेपत उक्तं विस्तरतस्त्वन्यान्पृच्छेति चेदत आह – सत्यस्येति । स्वदृशः स्वप्रकाशस्य सत्यस्यात्मन आत्मनो मां प्रति वक्तारं ते त्वत्तोऽन्यं नानुचक्षे न पश्यामि । स्वदृशः स्वतःसिद्धज्ञानात्त्वत्तोऽन्यमिति वा । कुत इत्यत आह – सर्व इति । बहिरर्थभावा विषयेष्वर्थबुद्धयः ।। १७ ।। केचिद्दुःशीला भवन्ति केचित्सेविताः फलकाले विनश्यन्ति केचिदज्ञाः केचिद्रक्षणेऽसमर्थाः केचित्तु स्थानाद्भ्रष्टास्तद्व्यावृत्त्यर्थमनवद्यमित्यादीनि पञ्च विशेषणानि । न अन्तः कालतः पारं देशतश्च यस्य तम् । कालादिभिरकुण्ठो विकुण्ठलोको धिष्ण्यं स्थानं यस्य तम् । उ हे भगवन्, ह स्फुटम् । निर्वेदे हेतुः – वृजिनैर्दुःखैरभितप्तः । हकारगौरवाय वृकारो युक्त इव पठनीयः । नन्वनवद्यत्वादीनि कुतो मम तदाह – नारायणमिति । अनुकम्पितामाह (नरसखं नीयते विक्षिप्यते दुःखैरिति) नरो जीवस्तस्य सखायं भवन्तं शरणं प्रपद्ये ।। १८ ।।
Gita Press translation – O Lord, I do not see, except You, anyone even among the celestials, who can give me instruction about the self-revealed Ātmā, the only Truth. (Even) Brahmā and all these beings are deluded by Your Māyā as they look upon external things as real (17). Therefore, afflicted as I am with sorrows and with my mind turned away from the world, O Lord, I, seek refuge in You, who are (no other than) Lord Nārāyaṇa, the friend of (all) living beings, devoid of (all) defects, eternal and infinite, omniscient, the supreme Ruler of all, whose abode is the eternal Vaikuṇṭha! (18)
लौकिक-विग्रह: –
(1) नराणां सखा = नरसख: – the friend of (all) living beings (Lord Nārāyaṇa).
Note: The sixth case affix in नराणाम् is as per the सूत्रम् 2-3-50 षष्ठी शेषे।
अलौकिक-विग्रह: –
(2) नर आम् + सखि सुँ । By 2-2-8 षष्ठी – A पदम् ending in a sixth case affix optionally compounds with a (syntactically related) पदम् ending in a सुँप् affix and the resulting compound gets the designation तत्पुरुष:।
(3) By 1-2-43 प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम् – the term ‘नर आम्’ gets the designation उपसर्जनम् because in the सूत्रम् 2-2-8 (which prescribes the compounding) the term षष्ठी ends in the nominative case. Hence ‘नर आम्’ is placed in the prior position in the compound as per the सूत्रम् 2-2-30 उपसर्जनं पूर्वम् – In a compound a term which has the designation ‘उपसर्जन’ should be placed in the prior position.
Note: ‘नर आम् + सखि सुँ’ gets the designation प्रातिपदिकम् by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। This allows 2-4-71 to apply in the next step.
(4) नर + सखि । By 2-4-71 सुपो धातुप्रातिपदिकयोः – A सुँप् affix takes a लुक् elision when it is a part of a धातुः or a प्रातिपदिकम्।
(5) नरसखि + टच् । By 5-4-91 राजाह:सखिभ्यष्टच् – Following a तत्पुरुष: compound ending in either ‘राजन्’ or ‘अहन्’ or ‘सखि’ the तद्धित: affix टच् is prescribed and this affix becomes the ending member of the compound.
(6) नरसखि + अ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
Note: The अङ्गम् ‘ नरसखि’ has the designation ‘भ’ here by 1-4-18 यचि भम्। This allows 6-4-148 to apply in the next step.
(7) नरसख् + अ । By 6-4-148 यस्येति च – When the letter ‘ई’ or a ‘तद्धित’ affix follows, the (ending) इ-वर्ण: (letter ‘इ’ or ‘ई’) or the (ending) अवर्ण: (letter ‘अ’ or ‘आ’) of a अङ्गम् with the भ-सञ्ज्ञा takes elision (लोपः)।
= नरसख ।
Note: As per the सूत्रम् 2-4-26 परवल्लिङ्गं द्वन्द्वतत्पुरुषयोः, the compound प्रातिपदिकम् ‘नरसख’ is masculine since the latter member ‘सखि’ of the compound is masculine. The compound declines like राम-शब्द:।
The विवक्षा is द्वितीया-एकवचनम्।
(8) नरसख + अम् । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।
(9) नरसखम् । By 6-1-107 अमि पूर्वः – In place of a preceding अक् letter and the following vowel (अच्) belonging to the affix ‘अम्’ there is a single substitute of that preceding अक् letter.
Questions:
1. Can you spot a तृतीया-तत्पुरुष-समास: in the verses?
2. Where has the कृत् affix ‘क’ been used in the verses?
3. Where has the सूत्रम् 3-2-175 स्थेशभासपिसकसो वरच् been used in the verses?
4. Which सूत्रम् prescribes the seventh case affix used in the form रक्षणे in the commentary?
5. In the commentary can you spot a word in which the nasal letter ‘न्’ of a verbal root has been elided?
6. How would you say this in Sanskrit?
“It is said that wind (is) a friend of fire.”
Easy questions:
1. In which word in the verses has the affix शप् taken the लुक् elision?
2. Where has the सूत्रम् 7-1-92 सख्युरसम्बुद्धौ been used in the commentary?
देवराजाय mDs
Today we will look at the form देवराजाय mDs from श्रीमद्भागवतम् 8.11.30.
अश्मसारमयं शूलं घण्टावद्धेमभूषणम् । प्रगृह्याभ्यद्रवत्क्रुद्धो हतोऽसीति वितर्जयन् । प्राहिणोद्देवराजाय निनदन्मृगराडिव ।। ८-११-३० ।।
तदापतद्गगनतले महाजवं विचिच्छिदे हरिरिषुभिः सहस्रधा । तमाहनन्नृप कुलिशेन कन्धरे रुषान्वितस्त्रिदशपतिः शिरो हरन् ।। ८-११-३१ ।।
श्रीधर-स्वामि-टीका
घण्टावद्घण्टाभिर्युक्तम् ।। ३० ।। ३१ ।।
Gita Press translation – Taking up a lance of steel, furnished with bells and adorned with gold ornaments he darted, full of rage, threatening in the word “You are slain!” and flung it at Indra (the ruler of the gods), roaring like a lion (the king of beasts) (30). Hari (Indra) cut it with (his) arrows into a thousand pieces (even) as it flew towards him through the air with great speed. Full of anger, the ruler of the gods (then) struck him (Namuci) with his thunderbolt in the neck, aiming to chop off the latter’s head (31).
लौकिक-विग्रह: –
(1) देवानां राजा = देवराज: – the ruler of the gods (Indra).
Note: The sixth case affix in देवानाम् is as per the सूत्रम् 2-3-50 षष्ठी शेषे।
अलौकिक-विग्रह: –
(2) देव आम् + राजन् सुँ । By 2-2-8 षष्ठी – A पदम् ending in a sixth case affix optionally compounds with a (syntactically related) पदम् ending in a सुँप् affix and the resulting compound gets the designation तत्पुरुष:।
(3) By 1-2-43 प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम् – the term ‘देव आम्’ gets the designation उपसर्जनम् because in the सूत्रम् 2-2-8 (which prescribes the compounding) the term षष्ठी ends in the nominative case. Hence ‘देव आम्’ is placed in the prior position in the compound as per the सूत्रम् 2-2-30 उपसर्जनं पूर्वम् – In a compound a term which has the designation ‘उपसर्जन’ should be placed in the prior position.
Note: ‘देव आम् + राजन् सुँ’ gets the designation प्रातिपदिकम् by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। This allows 2-4-71 to apply in the next step.
(4) देव + राजन् । By 2-4-71 सुपो धातुप्रातिपदिकयोः – A सुँप् affix takes a लुक् elision when it is a part of a धातुः or a प्रातिपदिकम्।
(5) देवराजन् + टच् । By 5-4-91 राजाह:सखिभ्यष्टच् – Following a तत्पुरुष: compound ending in either ‘राजन्’ or ‘अहन्’ or ‘सखि’ the तद्धित: affix टच् is prescribed and this affix becomes the ending member of the compound.
(6) देवराजन् + अ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
Note: The अङ्गम् ‘ देवराजन्’ has the designation ‘भ’ here by 1-4-18 यचि भम्। This allows 6-4-144 to apply in the next step.
(7) देवराज् + अ । By 6-4-144 नस्तद्धिते – The ‘टि’ portion (ref. 1-1-64 अचोऽन्त्यादि टि) of a अङ्गम् (base) is elided provided the अङ्गम् –
i) has the designation ‘भ’ (ref. 1-4-18 यचि भम्)
ii) ends in the letter ‘न्’ and
iii) is followed by a तद्धित: affix
Note: The ‘अन्’ part of the अङ्गम् ‘देवराजन्’ has the designation ‘टि’ by the सूत्रम् 1-1-64 अचोऽन्त्यादि टि – That part of a group of sounds which begins with the last vowel of the group (and goes to the end of the group) gets the designation ‘टि’।
= देवराज ।
Note: As per the सूत्रम् 2-4-26 परवल्लिङ्गं द्वन्द्वतत्पुरुषयोः, the compound प्रातिपदिकम् ‘देवराज’ is masculine since the latter member ‘राजन्’ of the compound is masculine. The compound declines like राम-शब्द:।
The विवक्षा is चतुर्थी-एकवचनम्।
(8) देवराज + ङे । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्।
(9) देवराज + य । By 7-1-13 ङेर्यः – Following a प्रातिपदिकम् ending in the letter ‘अ’, the affix ‘ङे’ (चतुर्थी-एकवचनम्) is replaced by ‘य’।
(10) देवराजाय । By 7-3-102 सुपि च – The ending letter ‘अ’ of a प्रातिपदिकम् is elongated if it is followed by a सुँप् affix beginning with a letter of the यञ्-प्रत्याहार:।
Questions:
1. Where has the सूत्रम् 5-4-91 राजाह:सखिभ्यष्टच् been used for the first time in the गीता?
2. Can you spot three other (besides देवराजाय) षष्ठी-तत्पुरुष-समासा: in the verses?
3. Which सूत्रम् prescribes the elision of the letter ‘न्’ in the form हतः (प्रातिपदिकम् ’हत’, पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्)?
4. In which word in the verses has सम्प्रसारणम् taken place?
5. Where has the सूत्रम् 3-2-3 आतोऽनुपसर्गे कः been used in the verses?
6. How would you say this in Sanskrit?
“Sugrīva the king of monkeys became a friend of Śrī Rāma.” Form a compound for ‘the king of monkeys’ and ‘friend of Śrī Rāma.’
Easy questions:
1. Which सूत्रम् prescribes the substitution ‘ण्’ (in place of ‘न्’) in the form प्राहिणोत्? (We have seen this सूत्रम् in a prior post.)
2. Where has the सूत्रम् 7-4-50 तासस्त्योर्लोपः been used in the verses?
पुरुषोत्तम mVs
Today we will look at the form पुरुषोत्तम mVs from श्रीमद्भागवतम् 3.26.9.
देवहूतिरुवाच
प्रकृतेः पुरुषस्यापि लक्षणं पुरुषोत्तम । ब्रूहि कारणयोरस्य सदसच्च यदात्मकम् ।। ३-२६-९ ।।
श्रीभगवानुवाच
यत्तत्त्रिगुणमव्यक्तं नित्यं सदसदात्मकम् । प्रधानं प्रकृतिं प्राहुरविशेषं विशेषवत् ।। ३-२६-१० ।।
श्रीधर-स्वामि-टीका
तदेवं संसारिणं पुरुषं तद्धेतुं प्रकृतिं च ज्ञात्वेदानीं जगत्कारणमीश्वरं तत्प्रकृतिं च पृच्छति – प्रकृतेरिति । अस्य विश्वस्य । सदसच्च स्थूलं सूक्ष्मं च कार्यं यदात्मकं तयोः प्रकृतिपुरुषयोः ।। ९ ।। तत्र प्रकृतिं लक्षयति । यत्प्रधानं तदेव प्रकृतिं प्राहुः । किं तत्प्रधानम्, स्वतोऽविशेषं विशेषवद्विशेषाणामाश्रयः । तर्हि किं ब्रह्म, न, त्रिगुणम् । किं महत्तत्वादि, न, अव्यक्तमकार्यम् । किं कालादि, न, सदसदात्मकं कार्यकारणरूपम् ।। किं जीवः प्रकृतिः, न, नित्यम् ।। १० ।।
Gita Press translation – Devahūti said: Kindly also tell me, O Supreme Person, the characteristics of Prakṛti and Puruṣa, the two causes of this universe, which in its gross and subtle forms is nothing but a manifestation of these (9). The Lord resumed: The wise speak of Pradhāna (Primordial Matter) as Prakṛti – the Pradhāna, which consists of the three Guṇas (Sattva, Rajas and Tamas), nay, which is unmanifest and eternal and exists both as cause and effect and which, though undifferentiated (in its causal state) is the source of distinct categories (such as Mahat-tattva and so on) (10).
लौकिक-विग्रह: –
(1) पुरुषाणामुत्तम: = पुरुषोत्तम: – best among men (Supreme Person).
Note: The sixth case affix in पुरुषाणाम् is as per the सूत्रम् 2-3-41 यतश्च निर्धारणम्।
अलौकिक-विग्रह: –
(2) पुरुष आम् + उत्तम सुँ । By 2-2-8 षष्ठी – A पदम् ending in a sixth case affix optionally compounds with a (syntactically related) पदम् ending in a सुँप् affix and the resulting compound gets the designation तत्पुरुष:।
Note: As per the सूत्रम् 2-2-10 न निर्धारणे – A पदम् ending in a sixth case affix prescribed by the सूत्रम् 2-3-41 यतश्च निर्धारणम् cannot be compounded. अथ कथं पुरुषोत्तम इति? Then how do we explain the compound पुरुषाणामुत्तम: = पुरुषोत्तम:? The answer is – यस्मान्निर्धार्यते, यश्चैकदेशो निर्धार्यते, यश्च निर्धारणहेतुः – एतत्त्रितयसंनिधाने सत्येवायं निषेध इति ‘५-३-५७ द्विवचनविभज्योप-’ इति सूत्रे कैयटः। Commenting on the सूत्रम् 5-3-57 द्विवचनविभज्योपपदे तरबीयसुनौ, the grammarian कैयटः (who has written a well-acclaimed commentary on the महाभाष्यम्) says that the prohibition ordained by the सूत्रम् 2-2-10 न निर्धारणे applies only when all the following three are present – i) the group/whole from which an element/part is singled out ii) the item that is singled out and iii) the cause or basis for singling out. In the example पुरुषाणामुत्तम: = पुरुषोत्तम: compounding is not prohibited because ii) is not present. If the example were to be पुरुषाणां राम उत्तम: then the सूत्रम् 2-2-10 न निर्धारणे would prohibit पुरुषाणाम् (‘पुरुष आम्’) from compounding with राम: (‘राम सुँ’)।
(3) By 1-2-43 प्रथमानिर्दिष्टं समास उपसर्जनम् – the term ‘पुरुष आम्’ gets the designation उपसर्जनम् because in the सूत्रम् 2-2-8 (which prescribes the compounding) the term षष्ठी ends in the nominative case. Hence ‘पुरुष आम्’ is placed in the prior position in the compound as per the सूत्रम् 2-2-30 उपसर्जनं पूर्वम् – In a compound a term which has the designation ‘उपसर्जन’ should be placed in the prior position.
Note: ‘पुरुष आम् + उत्तम सुँ’ gets the designation प्रातिपदिकम् by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। This allows 2-4-71 to apply in the next step.
(4) पुरुष + उत्तम । By 2-4-71 सुपो धातुप्रातिपदिकयोः – A सुँप् affix takes a लुक् elision when it is a part of a धातुः or a प्रातिपदिकम्।
(5) पुरुषोत्तम । By 6-1-87 आद्गुणः।
Note: As per the सूत्रम् 2-4-26 परवल्लिङ्गं द्वन्द्वतत्पुरुषयोः, the compound प्रातिपदिकम् ‘ पुरुषोत्तम’ is masculine since the latter member ‘उत्तम’ of the compound is used here in the masculine. The compound declines like राम-शब्द:।
The विवक्षा is सम्बुद्धिः। By 2-3-49 एकवचनं सम्बुद्धि: – The nominative singular affix (‘सुँ’) when used in a vocative form gets the designation सम्बुद्धि:।
(6) (हे) पुरुषोत्तम + सुँ । By 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्। By 2-3-47 सम्बोधने च – A first case affix (‘सुँ’, ‘औ’, ‘जस्’) is used to denote ‘address’ (in addition to the meaning of the nominal stem) also. Note: सम् (सम्मुखीकृत्य) बोधनम् (ज्ञापनम्) = सम्बोधनम्। सम्बोधनम् means drawing someone’s attention (to inform him/her of something.)
(7) (हे) पुरुषोत्तम + स् । अनुबन्ध-लोप: by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः। The letter ‘स्’ which is an एकाल् (single letter) affix gets the अपृक्त-सञ्ज्ञा by 1-2-41 अपृक्त एकाल् प्रत्ययः।
(8) (हे) पुरुषोत्तम । By 6-1-69 एङ्ह्रस्वात् सम्बुद्धेः – Following a अङ्गम् ending in ‘एङ्’ (letter ‘ए’ or ‘ओ’) or a short vowel, a consonant is dropped if it belongs to a सम्बुद्धि: affix.
Questions:
1. The compound ‘पुरुषोत्तम’ has been used in the first verse of which chapter of the गीता?
2. The कृत् affix ल्युट् used to construct the प्रातिपदिकम् ‘प्रधान’ (used in the form प्रधानम् (द्वितीया-एकवचनम्) in the verses) is prescribed by which सूत्रम्? Note: The विग्रह: is प्रधत्तेऽत्र (सर्वम्) इति प्रधानम्।
3. In which word in the verses has the affix णिच् been elided?
4. Where has the सूत्रम् 3-4-21 समानकर्तृकयोः पूर्वकाले been used in the commentary?
5. How would you say this in Sanskrit?
“In our village we have the best of temples.”
6. How would you say this in Sanskrit?
“Only the best of students would know the answer to this question.”
Easy questions:
1. Which सूत्रम् prescribes the substitution ‘हि’ (in place of the affix ‘सि’) in the form ब्रूहि?
2. Where has the सूत्रम् 3-1-77 तुदादिभ्यः शः been used in the commentary?
Recent Comments