कतर nNs
नमः सर्वेभ्यः।
Today we will look at the form कतरत् (nNs)from भगवद्गीता Bg2-6
न चैतद्विद्मः कतरन्नो गरीयो यद्वा जयेम यदि वा नो जयेयुः |
यानेव हत्वा न जिजीविषामस्तेऽवस्थिताः प्रमुखे धार्तराष्ट्राः || 2-6||
(1) कतर + सुँ – The सुँप्-प्रत्ययाः are ordained by 4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् । and we get the सुँ-प्रत्ययः for प्रथमा एकवचनं रूपम्.
(2) कतर + अद्ड् – By 7-1-25 अद्ड् डतरादिभ्यः पञ्चभ्यः ।, सुँ gets the अद्ड्-आदेशः, since कतर is a डतरान्त-शब्दः.
(3) कतर + अद् – The डकारः of अद्ड् gets the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-3 हलन्त्यम् । and takes लोपः by 1-3-9 तस्य लोपः ।
(4) कतर् + अद् – The अकारः of कतर, which is its टि-भागः, is dropped by 6-4-143 टेः ।, since अद्ड् is a डित्-प्रत्ययः.
(5) कतरद् – Here कतरद् has the पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम् । By 8-2-39 झलां जशोऽन्ते ।, the दकारः of कतरद् gets the जशादेशः, which in this case is दकारः itself.
(6) कतरद्/कतरत् – By 8-4-56 वाऽवसाने ।, the दकारः gets the चरादेशः optionally yielding two possible final forms.
Questions:
1. What सञ्ज्ञा should the अङ्गम् have for 6-4-143 टेः to be applicable and for this example, how does the अङ्गम् get this सञ्ज्ञा?
2. Where else does the सूत्रम् “टेः” come in the अष्टाध्यायी?
3. Why did पाणिनि: not simply make the आदेश: as अद् (instead of अद्ड्) in 7-1-25? (काशिका-वृत्ति: says “डित्करणं किम्? कतरत् तिष्ठति इत्यत्र पूर्वसवर्णदीर्घो मा भूत्।”) Please explain.
4. Why did पाणिनि: not simply make the आदेश: as त् or द् (instead of अद्ड्) in 7-1-25? (काशिका-वृत्ति: says “तकारादेश एव कस्मान् न विधीयते? हे कतरतिति सम्बुद्धेर् लोपो मा भूत्।”) Please explain.
5. Do पदच्छेद: of कतरन्नो. Please mention the relevant rules.
6. काशिका-वृत्ति: on 8-4-56 वाऽवसाने । says “झलां चरिति वर्तते।” From which सूत्रम् does the अनुवृत्ति: of “झलां” and “चर्” come into 8-4-56?
7. Where does पाणिनि: define the सञ्ज्ञा “टि”?
8. Please give the टि-भाग: of the following terms – a) राम b) तपस् c) जगत् d) ऊर्ज्
9. We have seen in the रामायणम् class that the प्रत्यय: त्वा is used when we have the same doer doing two actions. The verbal root in the earlier action takes the प्रत्यय: त्वा. (The सूत्रम् is 3-4-21 समानकर्तृकयोः पूर्वकाले ।) In this verse we have the word हत्वा which comes from the धातु: हन्. Who is the doer of this action? Which word in the verse gives us the second (later) action?
10. Since डकार: is part of the ट-वर्ग: could we have used 1-3-7 चुटू instead of 1-3-3 हलन्त्यम् to get the इत्-सञ्ज्ञा for the अन्त्य-डकार: of अद्ड् in step 3?
11. The five terms “डतर” etc. are a subset of which गण:?
ज्ञान nNs
नमः सर्वेभ्यः।
Today we will look at the प्रथमा एकवचनं रूपम् ज्ञानम् from BG10-38
दण्डो दमयतामस्मि नीतिरस्मि जिगीषताम् |
मौनं चैवास्मि गुह्यानां ज्ञानं ज्ञानवतामहम् || 10-38||
(1) ज्ञान + सुँ – The सुँप्-प्रत्ययाः are ordained by 4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् । and सुँ is the appropriate प्रत्ययः for प्रथमा एकवचनं रूपम्.
(2) ज्ञान + अम् – 7-1-24 अतोऽम् । सुँ gets the अम्-आदेशः
(3) ज्ञानम् – Final form obtained by 6-1-107 अमि पूर्वः ।
Questions:
1. Which is the other word in the श्लोकः that is declined like ज्ञानम्?
2. The न्यास: commentary on 7-1-24 अतोऽम् । says “पूर्वेण प्राप्तस्य लुकोऽयमपवादः।” Please explain what this statement means.
3. The पदच्छेद: of 7-1-24 अतोऽम् । can be done as अत: अम् or we can take the सूत्रम् as 7-1-24 अतोम् । and then the पदच्छेद: would be अत: म् If the take the latter interpretation (which is not supported in the महाभाष्यम्), then at step 2 we would have had ज्ञान + म्. At this stage which सूत्रम् (that we have studied) would become applicable? (काशिका says “मकारः कस्मान् न क्रियते? दीर्घत्वं प्राप्नोति।”)
4. The वृत्ति: for 6-1-107 अमि पूर्वः । says “अकोऽम्यचि पूर्वरूपमेकादेशः।” From which सूत्रम् do we get the term “एकादेश:”?
5. Do पदच्छेद: of चैवास्मि. Please mention the relevant rules.
6. From which सूत्रम् do we get the नकार: in गुह्यानाम्?
7. The conjunct “ज्ञ्” consists of which two letters?
8. Where is the सूत्रम् 6-1-87 आद्गुणः used in this verse?
तद् fIs
नमः सर्वेभ्यः।
Today, we will look at the form तया from देवी-माहात्म्यम् 1-91
निर्गम्य दर्शने तस्थौ ब्रह्मणोऽव्यक्तजन्मनः।
उत्तस्थौ च जगन्नाथस्तया मुक्तो जनार्दनः॥
(1) तद् + टा – The सुँप्-प्रत्ययाः are ordained by 4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् । and since our विवक्षा is to make तृतीया एकवचनं रूपम्, we choose the टा प्रत्ययः. टा gets विभक्ति-सञ्ज्ञा by 1-4-104 विभक्तिश्च ।
(2) त अ + आ – By 7-2-102 त्यदादीनामः ।, तद् gets the अकारादेशः. The टकारः of टा gets इत्-स़ञ्ज्ञा by 1-3-7 चुटू । and takes लोपः by 1-3-9 तस्य लोपः ।
(3) त + आ – By 6-1-97 अतो गुणे । the अकारः of त and the अकारादेशः get पररूपम् as एकादेशः.
(4) त आ + आ – Since we are forming the रूपम् in the feminine, the टाप्-प्रत्ययः is ordained by 4-1-4 अजाद्यतष्टाप् । Only आ remains after अनुबन्ध-लोपः.
(5) ता + आ – त and आ give ता by 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः ।
(6) ते + आ – By 7-3-105 आङि चापः ।, ता gets the एकारादेशः.
(7) तया – Final form is obtained by अयादि-सन्धिः (6-1-78 एचोऽयवायावः ।)
Question:
1. Under the सूत्रम् 4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् we find the following statement in the सिद्धान्त-कौमुदी – “सुङस्योरुकारेकारौ जशटङपाश्चेत:” Please explain what this means. (The पदच्छेद: is सुङस्यो: उकारेकारौ जशटङपा: च इत:)
2. Please do सन्धि-विच्छेद: of ब्रह्मणोऽव्यक्तजन्मनः and जगन्नाथस्तया. Please mention the relevant rules.
3. In step 7 after applying 6-1-78 एचोऽयवायावः why didn’t 8-3-19 लोपः शाकल्यस्य get a chance to apply and remove the यकार: optionally?
4. Which is the other term that पाणिनि: uses to refer to the प्रत्यय: टा? Please give an example of a सूत्रम् (which we have studied) where पाणिनि: uses टा and also one where he uses the other term.
5. In step 2 the अकारादेश: replaced only the ending letter of तद् and in step 6 the एकारादेश: replaced only the ending letter of ता. Which सूत्रम् was used to make this decision?
6. From which सूत्रम् does the अनुवृत्ति: of एकार: (एत्) come into 7-3-105 आङि चापः?
भ्रुवौ fAd
नमः सर्वेभ्यः।
Today we will look at the form भ्रुवौ fAd (स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “भ्रू”, द्वितीया-द्विवचनम्) from the देवी-कवचम् 23.
शिखामुद्योतिनी रक्षेदुमा मूर्ध्नि व्यवस्थिता।
मालाधरी ललाटे च भ्रुवौ रक्षेद्यशस्विनी॥
(1) भ्रू + औट् – The सुँप्-प्रत्ययाः are ordained by 4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् । Since our विवक्षा is to form the द्वितीया द्विवचनं रूपम्, the corresponding प्रत्ययः औट् is added.
(2) भ्रुवँङ् + औ – The टकारः of औट् gets इत् सञ्ज्ञा by 1-3-3 हलन्त्यम् । and takes लोपः by 1-3-9 तस्य लोपः । The ऊकारः of भ्रू gets the उवँङ्-आदेशः by 6-4-77 अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ ।
(3) भ्रुवौ – The अनुनासिक-अकारः and ङकारः gets इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् । and 1-3-3 हलन्त्यम् । respectively and take लोपः by 1-3-9 तस्य लोपः । to give the final form.
Question:
1. What is the function of टकारः as इत् letter in the प्रत्ययः औट्? Does it cause any difference in form between the प्रथमा and द्वितीया द्विवचनं रूपम् of any प्रातिपदिकम्?
2. In step 2, why did the आदेश: उवँङ् not replace the entire term भ्रू as per the rule 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य?
3. Where is the प्रातिपदिकम् “भ्रू” used in the गीता?
4. Where is the rule 6-1-107 अमि पूर्वः used in this श्लोक:?
5. In the absence of 6-4-77 अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ, would we have applied 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः in step 2?
नासिकायाम् fLs
नमः सर्वेभ्यः।
Today we will look at the सप्तमी एकवचनं रूपम् नासिकायाम् from देवी-कवचम् 26.
नासिकायां सुगन्धा च उत्तरोष्ठे च चर्चिका।
अधरे चामृतकला जिह्वायां च सरस्वती॥
(1) नासिका + ङि – The सुँप्-प्रत्ययाः are ordained by 4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् । of which the प्रत्ययः for the सप्तमी-एकवचनम् is ङि.
(2) नासिका + आम् – ङि gets the आम्-आदेशः by 7-3-116 ङेराम्नद्याम्नीभ्यः । The entire प्रत्ययः is replaced by the परिभाषा 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य ।
(3) नासिका + या आम् – आम् gets the याडागमः by 7-3-113 याडापः । The टकारः of याट् is an इत् letter (by 1-3-3 हलन्त्यम्), whose प्रयोजनम् is to place the आगमः in front of आम् by the rule 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ ।
(4) नासिकायाम् – Final form obtained by सवर्ण-दीर्घ-सन्धिः (6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः ।)
Questions:
1. The वृत्तिः of 7-3-113 याडापः । reads आपो ङितो याट्। We have an आबन्ताङ्गम्. However, आम् does not have ङकारः as an इत्-letter. What is the rationale for applying 7-3-113 then, to get the याडागमः?
2. Can you spot where in the शलोक: there is a violation of a सन्धि-नियम:? What could be the reason that the सन्धिकार्यम् has not been done?
3. There is another word in the श्लोक: where the आगम: याट् is present. Which one is it? What is the प्रातिपदिकम्?
4. We don’t really need to use 1-1-55 अनेकाल्शित्सर्वस्य in step 2. Why not?
5. Why is the ending म् of the प्रत्यय: आम् not an इत् by 1-3-3 हलन्त्यम्?
6. Where is the प्रातिपदिकम् “नासिका” used in the गीता? (It is part of a compound word.)
सिद्धिदात्री fNs
नमः सर्वेभ्यः।
Today we will look at the प्रथमा एकवचनं रूपम् of the प्रातिपदिकं सिद्धिदातृ in the feminine. It appears in देवी-कवचम् 5.
नवमं सिद्धिदात्री च नवदुर्गाः प्रकीर्तिताः।
उक्तान्येतानि नामानि ब्रह्मणैव महात्मना॥
(1) सिद्धिदातृ + ङीप् – Since our विवक्षा is to form feminine gender forms, the feminine affixes are to be added. In this case, since we have a ऋदन्त-प्रातिपदिकम्, by 4-1-5 ऋन्नेभ्यो ङीप् ।, the ङीप्-प्रत्ययः is ordained.
(2) सिद्धिदात्री – The ङकारः and पकारः of ङीप् get इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-8 लशक्वतद्धिते । and 1-3-3 हलन्त्यम् । respectively, and take लोपः by 1-3-9 तस्य लोपः । Then, यण् सन्धिः happens by 6-1-77 इको यणचि । to give the ङीप्-प्रत्ययान्त-शब्दः.
(3) सिद्धिदात्री + स् – The सुँप्-प्रत्ययाः are ordained by 4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् । and we get सुँ because we are deriving the प्रथमा एकवचनं रूपम्. The अनुनासिक-स्वरः in the प्रत्ययः gets इत्-स़ञ्ज्ञा by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् । and takes लोपः by 1-3-9 तस्य लोपः ।
(4) सिद्धिदात्री – The सकारः of the सुँ प्रत्ययः gets the अपृक्त-सञ्ज्ञा by 1-2-41 अपृक्त एकाल् प्रत्ययः । and takes लोपः by 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात् सुतिस्यपृक्तं हल् । to give the final form.
Questions:
1. If we take the लक्ष्मी-शब्दः, the final form would have been लक्ष्मीः Why does the सकारः not take लोपः in this case, as opposed to a case like that of सिद्धिदात्री?
2. In the second step, does सिद्धिदात्री have the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा? If not, what is the basis for adding the सुँप्-प्रत्ययाः? (Hint: Check out the वृत्तिः for the सूत्रम् 4-1-2. Are the conditions satisfied?)
3. Please do सन्धि-विच्छेद: of उक्तान्येतानि and ब्रह्मणैव Please mention the relevant rules.
4. The word महात्मना is in समानाधिकरणम् with another word in the श्लोक: Which one is that? (When two words are in समानाधिकरणम् they refer to the same thing or person. This means that they will generally have the same gender, number and case.)
देव्याः fGs
नमः सर्वेभ्यः।
Today we will look at the derivation of sixth case singular form देव्याः in the verse देवी-कवचम् 2.
अस्ति गुह्यतमं विप्र सर्वभूतोपकारकम्।
देव्यास्तु कवचं पुण्यं तच्छृणुष्व महामुने॥
(1) देवी + अस् – The सुँप्-प्रत्ययाः are ordained by 4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् । Since our विवक्षा is to form the षष्ठी एकवचनं रूपम्, we take the corresponding प्रत्ययः ङस्. ङकारः gets the इत् सञ्ज्ञा by 1-3-8 लशक्वतद्धिते । and takes लोपः by 1-3-9 तस्य लोपः ।
(2) देवी + आट् अस् – By 1-4-3 यू स्त्र्याख्यौ नदी ।, देवी gets the नदी सञ्ज्ञा. This triggers the आडागमः by 7-3-112 आण्नद्याः ।
(3) देवी + आस् – The आ of the आगमः and the अ of अस् get a वृद्धिः letter as a single substitute by 6-1-90 आटश्च ।
(4) देव्याः – Final form by performing यण्-सन्धिः (6-1-77 इको यणचि ।) and by रुँत्व-विसर्गौ (8-2-66 ससजुषो रुः । and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः ।)
Questions:
1. In the second step, why was the आगमः added to the beginning of the प्रत्ययः? How do we decide where to add it?
2. There are two words in the श्लोक: which have been used in the sense of सम्बोधने (address) – which are they? What is the प्रातिपदिकम् in each case?
3. Do सन्धि-विच्छेद: of तच्छृणुष्व – please mention the relevant rules.
4. In the compound महामुने which प्रातिपदिकम् was used to get the form “महा”? – we have seen some examples of this in the रामायणम् class.
श्रियम् fAs
नमः सर्वेभ्यः।
Today we will look at the derivation of the word श्रियम् in चण्डिकाध्यानम् 14
विधेहि देवि कल्याणं विधेहि विपुलां श्रियम्।
रूपं देहि जयं देहि यशो देहि द्विषो जहि॥
(1) श्री + अम् – सुँप् प्रत्ययाः are ordained by 4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् । of which we get the अम् प्रत्ययः because we are deriving the accusative singular form.
(2) श्रिय् + अम् – इ्यँङ् आदेशः is ordained by 6-4-77 अचि श्नुधातुभ्रुवां य्वोरियङुवङौ । The अँकारः and ङकारः of इयँङ् get इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् । and 1-3-3 हलन्त्यम् । respectively and take लोपः by 1-3-9 तस्य लोपः । Because ङकारः is an इत्, by 1-1-53 ङिच्च । only the last अल् is replaced.
(3) श्रियम् – Is the final form
Questions for today:
1. Why was 6-1-107 अमि पूर्वः । not applied and we went for the इयँङ् आदेशः?
2. Which sutram defines what is लोपः?
3. What are the तिङन्त-पदानि in this श्लोकः? What लकारः are they in?
स्त्रीम् fAs
नमः सर्वेभ्यः।
Today we will look at the formation of स्त्रीम् (fAs) from verse रामायणम् R3-55-37
न चापि रावणः कांचिन्मूर्ध्ना स्त्रीं प्रणमेत ह|
एवमुक्त्वा दशग्रीवो मैथिलीं जनकात्मजाम्|
कृतान्तवशमापन्नो ममेयमिति मन्यते॥
(1) स्त्री + अम्।
(2) स्त्री + अम्। मकारः in अम् is not an इत् letter by 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः ।
(3) स्त्री + अम्। By 6-4-80 वाऽम्शसोः ।, the ईकारः of स्त्री gets the इयँङ् आदेशः optionally when followed by अम् or शस्. This derivation is the non-इयँङ् derivation.
(4) स्त्रीम्। By, 6-1-107 अमि पूर्वः ।, the ईकारः of स्त्री and the अकारः of अम् get the पूर्वरूपम् as a single substitute.
Please try to answer the following questions:
1. Why did the ending मकार: in मैथिलीम् become an अनुस्वार:, but the ending मकार: in आत्मजाम् did not?
2. We have learnt through many examples in the रामायणम् class that the प्रत्यय: क्त्वा is used where there is a single doer (समान-कर्ता) doing two actions. The पाणिनि-सूत्रम् is समानकर्तृकयोः पूर्वकाले 3-4-21. The verb of the earlier action takes the प्रत्यय: क्त्वा In this verse that verb is वच् – giving the form उक्त्वा. Who is the समानकर्ता here and what is his/her later action?
3. The अव्ययम् “इति” is used as an end-quote. The open-quote is not specifically indicated, so it is up to us to find out (from the context) where the quotation begins. We have इति in the last line of the example. Can someone figure out where the quotation begins?
Recent Comments