Today we will look at the form मघोना from श्रीमद्भागवतम् SB 10-27-14.

श्रीशुक उवाच ।
एवं सङ्कीर्तितः कृष्णो मघोना भगवानमुम् ।
मेघगम्भीरया वाचा प्रहसन्निदमब्रवीत् ।। १०-२७-१४ ।।

Gita Press translation “Śrī Śuka continued: Thus glorified by Indra, Lord Śrī Kṛṣṇa heartily laughed and spoke to him as follows in a voice deep as the rumbling of clouds.”

‘मघवन्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्। The विवक्षा here is तृतीया-एकवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘मघवन्’।

(1) मघवन् + टा ।

(2) मघवन् + आ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू and 1-3-9 तस्य लोपः। ‘मघवन्’ gets भ-सञ्ज्ञा by 1-4-18 यचि भम्।

(3) मघ उ अन् + आ । By 6-4-133 श्वयुवमघोनामतद्धिते, the अन् ending ‘मघवन्’, which has the भ-सञ्ज्ञा, takes सम्प्रसारणम् when followed by an affix which is not a तद्धितः। By 1-1-45 इग्यणः सम्प्रसारणम् the letter व् is replaced by उ।

(4) मघ उन् + आ । By 6-1-108 सम्प्रसारणाच्च, when a सम्प्रसारणम् is followed by a vowel, there is a single replacement of the prior letter (the सम्प्रसारणम्).

(5) मघोना । 6-1-87 आद्गुणः gives ओ as एकादेशः to अ and उ।

Questions:

1. What would have been the alternate final form in this example?

2. Please list the fourteen synonyms for the word “मेघ:” (प्रातिपदिकम् “मेघ” masculine, meaning “cloud”) as given in the अमर-कोश:।
अभ्रं मेघो वारिवाहः स्तनयित्नुर्बलाहकः ।।१-३-६।।
धाराधरो जलधरस्तडित्वान् वारिदोऽम्बुभृत् ।
घनजीमूतमुदिरजलमुग्धूमयोनयः ।।१-३-७।।
(इति पञ्चदश “मेघस्य” नामानि)

3. How would you say this in Sanskrit?
“Today (is) the first Monday of the New Year.” Use the अव्ययम् “अद्य” for “today” and the adjective प्रातिपदिकम् “नूतन” for “new.”

4. Where is the सूत्रम् 6-4-133 श्वयुवमघोनामतद्धिते used in the गीता (Chapter 5)?

5. Can you spot the place where the सूत्रम् 7-3-105 आङि चापः has been used in this verse?

6. Match the columns:
i. सङ्कीर्तितः
ii. मघोना
iii. भगवान्
iv. एवम्

a) Thus
b) glorified
c) by Indra
d) Lord

7. Which विभक्ति:/वचनम् has been used in the term “यणः” in the सूत्रम् 1-1-45 इग्यणः सम्प्रसारणम् ?
a) प्रथमा-बहुवचनम्
b) द्वितीया-बहुवचनम्
c) पञ्चमी-एकवचनम्
d) षष्ठी-एकवचनम्

8. Two rules from the “6-1-84 एकः पूर्वपरयोः” अधिकार: have been used in this example. Which are they?

Easy questions:

1. Where has the सूत्रम् 8-3-32 ङमो ह्रस्वादचि ङमुण्नित्यम् been used in this verse?

2. How about 6-1-114 हशि च ?

Today we will look at the form पथः from श्रीमद्भागवतम् SB 11-20-37.

एवमेतान् मया दिष्टाननुतिष्ठन्ति मे पथः ।
क्षेमं विन्दन्ति मत्स्थानं यद् ब्रह्म परमं विदुः ।।११-२०-३७ ।।

Gita Press translation “Those who follow in the aforesaid manner the paths shown by Me as leading to Me attain to My realm, which is free from fear (of death etc.), and realize that which is known as the supreme Brahma.”

‘पथिन्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्। The विवक्षा here is द्वितीया-बहुवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘पथिन्’।

(1) पथिन् + शस् ।

(2) पथ् इन् + अस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकारः of शस् from getting इत्-सञ्ज्ञा । ‘पथिन्’ gets भ-सञ्ज्ञा by 1-4-18 यचि भम्।

(3) पथ् + अस् । ‘इन्’ of ‘पथिन्’ gets टि-सञ्ज्ञा by 1-1-64 अचोऽन्त्यादि टि। The टि-भागः of पथिन् which has the भ-सञ्ज्ञा, takes लोपः by 7-1-88 भस्य टेर्लोपः।

(4) पथः । रुँत्व-विसर्गौ 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

Questions:

1. Use a verb from the verse to construct the following sentence in Sanskrit:
“All four sons of this man follow the advice of the scriptures.” Use the प्रातिपदिकम् “उपदेश” (masculine) for “advice” and “शास्त्र” (neuter) for “scripture.”

2. Where is the सूत्रम् “7-1-88 भस्य टेर्लोपः” used in the गीता?

3. What could be the reason for पाणिनि: not putting the सूत्रम् 7-1-88 भस्य टेर्लोपः in the “6-4-129 भस्य ” अधिकार: ? (That way he wouldn’t have had to say “भस्य” in 7-1-88.)

4. Why didn’t 7-1-85, 7-1-86 or 7-1-87 apply in this example?

5. Please list the eleven synonyms for the word “क्षेम:/क्षेमम्” (प्रातिपदिकम् “क्षेम” masculine/neuter, meaning “well-being”) as given in the अमर-कोश:।
श्वःश्रेयसं शिवं भद्रं कल्याणं मङ्गलं शुभम् ।।१-४-२५।।
भावुकं भविकं भव्यं कुशलं क्षेममस्त्रियाम्।
शस्तं च ।।१-४-२६।।
(इति द्वादश “कल्याणमात्रस्य” नामानि)

6. Where is the सूत्रम् 6-1-103 तस्माच्छसो नः पुंसि used in this verse?

7. What were the other possibilities for “पथ:” besides द्वितीया-बहुवचनम् ? Which word(s) in the verse give(s) us the hint that “पथ:” is द्वितीया-बहुवचनम् here (and not the other possibilities)?

8. Why didn’t 7-2-102 त्यदादीनामः apply in the form “यद्” ?

Easy questions:

1. List the five प्रत्यया: that are included in the सुँट्-प्रत्याहार:।

2. Consider the सन्धि: between दिष्टान् + अनुतिष्ठन्ति। Why didn’t 8-3-32 ङमो ह्रस्वादचि ङमुण्नित्यम् apply here? (Which condition was not satisfied?)

Today we will look at the form यूनाम् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।

नावां शतानां पञ्चानां कैवर्तानां शतं शतम् |

संनद्धानां तथा यूनां तिष्ठन्त्वित्यभ्यचोदयत् || २-८४-८||

GitaPress translation “‘And let one hundred youthful fishermen clothed with mail occupy each of the five hundred boats’, so did Guha issue his commands.”

‘युवन्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्। The विवक्षा here is षष्ठी-बहुवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘युवन्’ ।

(1) युवन् + आम् । युवन् gets भ-सञ्ज्ञा by 1-4-18 यचि भम्। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकारः of आम् from getting इत्-सञ्ज्ञा ।

(2) यु उ अन् + आम् । By 6-4-133 श्वयुवमघोनामतद्धिते, the अन् ending युवन्, which has the भ-सञ्ज्ञा, takes सम्प्रसारणम् when followed by an affix which is not a तद्धितः। By 1-1-45 इग्यणः सम्प्रसारणम् the letter व् is replaced by उ।
Note: By 6-1-37 न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणम्, when a सम्प्रसारणम् follows, the यण् that precedes does not get सम्प्रसारणम् as replacement. By this ज्ञापकम्, the last यण् takes सम्प्रसारणम् first. And after that the earlier यण् does not get सम्प्रसारणम्।

(3) यु उन् + आम् । By 6-1-108 सम्प्रसारणाच्च, when a सम्प्रसारणम् is followed by a vowel, there is a single replacement of the prior letter (the सम्प्रसारणम्).

(4) यूनाम् । There is a single substitute of दीर्घ: (ऊकारः) by 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः।

Questions:

1. In step 2, why not do सम्प्रसारणम् for the यकार: first and then do सम्प्रसारणम् for the वकार: (which cannot be stopped by 6-1-37 न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणम्)?

2. Please list the two synonyms for युवा (प्रातिपदिकम् “युवन्” masculine – meaning “youth”) as given in the अमर-कोश:।
वयस्थस्तरुणो युवा ।।२-६-४२।।

3. Where has the सूत्रम् 6-4-7 नोपधायाः been used in this verse?

4. The अव्ययम् (indeclinable) “इति” normally ends a quotation. Where does the quotation begin in this verse?

5. Use a verb from the example to construct the following sentence in Sanskrit – “Let all students stay at home tomorrow.” Use the अव्ययम् “श्वस्” for tomorrow.

6. What kind of सूत्रम् is 6-1-37 न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणम् ?
a) निषेध-सूत्रम् – A rule which negates (stops the application of) another rule
b) अपवाद-सूत्रम् – A rule which is an exception to another rule
c) नियम-सूत्रम् – A rule which limits the application of another rule
d) अतिदेश-सूत्रम् – A rule which extends the application of another rule

7. Where has the सुँ-प्रत्यय: been used in this verse?

8. The तत्त्वबोधिनी is a well-respected टीका on which text?
a) अष्टाध्यायी
b) महाभाष्यम्
c) सिद्धान्तकौमुदी
d) काशिका

9. The सूत्रम् 6-4-133 श्वयुवमघोनामतद्धिते is used in the सूत्रम् 6-4-133 श्वयुवमघोनामतद्धिते itself. How is that?

Easy questions:

1. Which सूत्रम् was used to get तिष्ठन्तु + इति = तिष्ठन्त्विति ? The same सूत्रम् has been used to get इति + अभ्यचोदयत् = इत्यभ्यचोदयत्।

2. Consider the word “नावाम्” which is षष्ठी-बहुवचनम् of the प्रातिपदिकम् “नौ” meaning “boat.”
Which सूत्रम् can we use to get नौ + आम् = नावाम् ?