Today we will look at the form भवति 3As (3rd person, Active voice, singular), लँट् from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम् ।

पिता हि भवति ज्येष्ठो धर्ममार्यस्य जानतः ।
तस्य पादौ ग्रहीष्यामि स हीदानीं गतिर्मम ।। २-७२-३३ ।।

Gita Press translation “To a worthy man knowing what is right, an elder brother is a virtual father. I shall, clasp his feet (as a mark of respect) since he is my support now.”

भवति is derived from the धातुः √भू (भू सत्तायाम्, भ्वादि-गणः, धातु-पाठः #१.१)

The विवक्षा is वर्तमान-काले, कर्तरि प्रयोग:, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।

In the धातु-पाठः, the भू-धातुः has no इत् letters. It is devoid of any indications for bringing in आत्मनेपद-प्रत्यया:। Therefore, as per 1-3-78 शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्, the भू-धातुः, in कर्तरि प्रयोग:, will take the परस्मैपद-प्रत्यया: by default. As per 1-4-99 लः परस्मैपदम्, 1-4-100 तङानावात्मनेपदम्, the nine प्रत्यया: from “तिप्” to “मस्” get the परस्मैपद-सञ्ज्ञा। So भू-धातुः can take only one of these nine प्रत्यया: in कर्तरि प्रयोग:। Since the विवक्षा is प्रथम-पुरुष-एकवचनम्, the प्रत्यय: will be “तिप्”।

(1) भू + लँट् । By 3-2-123 वर्तमाने लट्, the affix लँट् comes after a धातुः when denoting an action in the present tense.

(2) भू + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः। See question 4.

(3) भू + तिप् । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “तिप्” as the substitute for the लकारः। “तिप्” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम् – The affixes of the तिङ्-प्रत्याहारः and the affixes that have शकारः as an इत् get the designation of सार्वधातुकम् if they are prescribed in the “धातो:” अधिकार:।

(4) भू + शप् + तिप् । By 3-1-68 कर्तरि शप्‌, the शप्-प्रत्यय: is placed after a verbal root, when followed by a सार्वधातुक-प्रत्यय: that is used signifying the agent. The शप्-प्रत्यय: which is a शित्, gets सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम्।

(5) भो + शप् + तिप् । By 7-3-84 सार्वधातुकार्धधातुकयोः, an अङ्गम् whose final letter is an इक् gets गुण-आदेशः, when a सार्वधातुक-प्रत्यय: or an आर्धधातुक-प्रत्यय: follows.

(6) भो + अ + ति । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः।

(7) भवति । “अव्”-आदेश: by 6-1-78 एचोऽयवायावः।

Questions:

1. List the 18 तिङ्-प्रत्यया: and identify the इत् letter (if any) in each of them.

2. Which प्रत्यया: are contained in the तङ्-प्रत्याहार:?

3. Can you spot another तिङ्-प्रत्यय: (besides the तिप्-प्रत्यय: in भवति) used in the verse?

4. Why doesn’t the लकार: in the लँट्-प्रत्यय: get the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-8 लशक्वतद्धिते?

5. Which of the following is true regarding the सुँप्-प्रत्यया:?
a) They get the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा।
b) They get the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा।
c) They get both the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा and the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा।
d) They get neither the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा nor the आर्धधातुक-सञ्ज्ञा।

6. Can you spot an “अनँङ्”-आदेश: in the verse?

7. How would you say this in Sanskrit?
“Attachment becomes the cause of sorrow.” Use the feminine प्रातिपदिकम् “आसक्ति” for “attachment.”

8. Can you spot a term in the verse that has the अव्यय-सञ्ज्ञा by the सूत्रम् 1-1-38 तद्धितश्चासर्वविभक्तिः?

Easy questions:

1. Derive the form “तस्य” (पुंलिङ्गे षष्ठी-एकवचनम्) from the सर्वनाम-प्रातिपदिकम् “तद्”।

2. What is alternate form for “मम”?

Today we will look at the form मीढुषे-mDs from श्रीमद्भागवतम् Sb3-14-35.

नमो रुद्राय महते देवायोग्राय मीढुषे ।
शिवाय न्यस्तदण्डाय धृतदण्डाय मन्यवे ।। ३-१४-३५ ।।

Gita Press translation “Obeisance to the great god Śiva, who is irresistible in power and who drives away the agony of His devotees and who bestows the desired blessings (on those who approach Him with a prayer), who is all-blissful (to His disinterested worshippers), who, though perfectly non-violent by nature, yet wields the rod (for the wicked), and who is anger personified (at the time of universal destruction).”

The प्रातिपदिकम् “मीढ्वस्” is formed irregularly from the धातु: “मिह्” using the क्वसुँ-प्रत्यय:। (Ref: 6-1-12 दाश्वान् साह्वान् मीढ्वांश्च।)

‘मीढ्वस्’ gets प्रातिपदिकसञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च । The विवक्षा here is पुंलिङ्गे चतुर्थी-एकवचनम् । 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा… mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘मीढ्वस्’।

(1) मीढ्वस् + ङे ।

(2) मीढ् व् अस् + ए । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते, 1-3-9 तस्य लोपः। अङ्गम् gets भ-सञ्ज्ञा by 1-4-18 यचि भम्।

(3) मीढ् उ अस् + ए । 6-4-131 वसोः सम्प्रसारणम्, the अङ्गम् that ends in the वसुँ-प्रत्यय: and has the भ-सञ्ज्ञा takes सम्प्रसारणम्।

(4) मीढुस् + ए । By 6-1-108 सम्प्रसारणाच्च, when a सम्प्रसारणम् is followed by a अच् (vowel), there is a single replacement (in place of both the सम्प्रसारणम् and the following अच्) of the prior letter (the सम्प्रसारणम्)।

(5) मीढुषे । By 8-3-59 आदेशप्रत्यययोः, the letter स् is replaced by the cerebral ष् when preceded either by a letter of the इण्-प्रत्याहार: or a letter of the क-वर्ग: (क्, ख्, ग्, घ्, ङ्)। This substitution only takes place if the स् is an आदेश: (substitute) or part of a प्रत्यय: (affix.) In the present case, the स् belong to the क्वसुँ-प्रत्यय:।

Questions:

1. Can you spot a सम्प्रसारणम् in the following verse of the गीता?
विद्याविनयसम्पन्ने ब्राह्मणे गवि हस्तिनि |
शुनि चैव श्वपाके च पण्डिताः समदर्शिनः || 5-18||

2. Can you recall a सूत्रम् that we have studied in which there is a सम्प्रसारणम्?

3. The सूत्रम् 6-4-131 वसोः सम्प्रसारणम् belongs to:
a) The “भस्य” अधिकार: but not the “अङ्गस्य” अधिकार:।
b) The “अङ्गस्य” अधिकार: but not the “भस्य” अधिकार:।
c) Both the “भस्य” अधिकार: and the “अङ्गस्य” अधिकार:।
d) Neither the “भस्य” अधिकार: nor the “अङ्गस्य” अधिकार:।

4. In commenting on the सूत्रम् 6-1-108 सम्प्रसारणाच्च, the तत्त्वबोधिनी-टीका says – ‘अमि पूर्वः’ इत्यतः पूर्व इति वर्तते, ‘इको यणचि’ इत्यतोऽचीति च, ‘एकः पूर्वपरयो:’ इति चाधिक्रियते। Please explain.

5. Which term from the स्वरादि-गण: (ref. 1-1-37 स्वरादिनिपातमव्ययम्) has been used in this verse?

6. Which term from the प्रादि-गण: (ref. 1-4-58 प्रादयः) has been used in this verse?

7. How would you say this in Sanskrit?
“Salutations to (Lord) Śiva, by whom this universe is pervaded.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “व्याप्त” for “pervaded.” Use यत्/तत् construction.

8. The अमरकोश: gives forty-seven (!) synonyms for शम्भु: (प्रातिपदिकम् “शम्भु” masculine, meaning “Lord Śiva.”) Which of these have been used in the present verse?
शम्भुरीशः पशुपतिः शिवः शूली महेश्वरः ।
ईश्वरः शर्व ईशानः शंकरश्चन्द्रशेखरः ।।१-१-३०।।
भूतेशः खण्डपरशुर्गिरीशो गिरिशो मृडः ।
मृत्युञ्जयः कृत्तिवासाः पिनाकी प्रमथाधिपः ।।१-१-३१।।
उग्रः कपर्दी श्रीकण्ठः शितिकण्ठः कपालभृत् ।
वामदेवो महादेवो विरूपाक्षस्त्रिलोचनः ।।१-१-३२।।
कृशानुरेताः सर्वज्ञो धूर्जटिर्नीललोहितः ।
हरः स्मरहरो भर्गस्त्र्यम्बकस्त्रिपुरान्तकः ।।१-१-३३।।
गङ्गाधरोऽन्धकरिपुः क्रतुध्वंसी वृषध्वजः ।
व्योमकेशो भवो भीमः स्थाणू रुद्र उमापतिः ।।१-१-३४।।
(इति अष्टचत्वारिंशत् “शम्भो:” नामानि)

Easy questions:

1. By which सूत्रम् does पाणिनि: define सम्प्रसारणम्?

2. Which सूत्रम् was used to get देवाय + उग्राय = देवायोग्राय?

3. Where has the सूत्रम् 7-3-102 सुपि च been used?

Today we will look at the form बिभ्रत्-mNs from श्रीमद्भागवतम् Sb3-11-26.

मन्वन्तरेषु भगवान्बिभ्रत्सत्त्वं स्वमूर्तिभिः ।
मन्वादिभिरिदं विश्वमवत्युदितपौरुषः ।। ३-११-२६ ।।

Gita Press translation “During the Manvantaras the Lord assumes the quality of Sattva (harmony) and protects the universe, exhibiting His strength in the form of Manus and others, who are His own manifestations.”

बिभ्रत् is a शतृँ-प्रत्ययान्त-शब्द: derived from the भृ-धातु:। Since this धातु: is in the जुहोत्यादि-गणः, the final form is derived through reduplication (अभ्यासः)। Here, the “बिभृ” of बिभ्रत् gets अभ्यस्त-सञ्ज्ञा by 6-1-5 उभे अभ्यस्तम्।

‘बिभ्रत्’ gets प्रातिपदिकसञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। The विवक्षा here is पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा… mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘बिभ्रत्’।

(1) बिभ्रत् + सुँ । Note: The affix ‘सुँ’ has the सर्वनामस्थान-सञ्ज्ञा here as per 1-1-43 सुडनपुंसकस्य।

(2) बिभ्रत् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) बिभ्रत् । सकार-लोपः by 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्।

(4) Here the शतृँ-प्रत्यय: follows an अङ्गम् (‘बिभृ’) which has the अभ्यस्त-सञ्ज्ञा। Hence the शतृँ-प्रत्यय: does not take the नुँम् augment because 7-1-70 उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः is stopped by 7-1-78 नाभ्यस्ताच्छतुः – The ‘शतृँ’ affix that follows an अभ्यस्तम् does not get the नुँम् augment.

(5) बिभ्रद् । By 8-2-39 झलां जशोऽन्ते, a झल् letter that occurs at the end of a पदम् is replaced by a जश् letter.

(6) बिभ्रद् / बिभ्रत् । By 8-4-56 वाऽवसाने, a झल् letter is optionally replaced by a चर् letter when nothing follows.

Questions:

1. What kind of सूत्रम् is 7-1-78 नाभ्यस्ताच्छतुः?
a) निषेध-सूत्रम् – A rule which negates (stops the application of) another rule
b) अपवाद-सूत्रम् – A rule which is an exception to another rule
c) परिभाषा-सूत्रम् – A rule which helps in interpreting/applying other rules
d) सञ्ज्ञा-सूत्रम् – A rule which defines a term

2. Derive the नपुंसकलिङ्गे प्रथमा/द्वितीया-बहुवचनम् of the प्रातिपदिकम् “बिभ्रत्”।

3. Why was no सन्धि-कार्यम् done between उभे and अभ्यस्तम् in the सूत्रम् 6-1-5 उभे अभ्यस्तम्?

4. Can you spot another (besides “बिभ्रत्”) प्रातिपदिकम् ending in a तकार: used in the verse?

5. Where has the सूत्रम् 7-1-23 स्वमोर्नपुंसकात्‌ been used?

6. Which term from the प्रादि-गण: (ref. 1-4-58 प्रादयः) has been used?

7. How would you say this in Sanskrit?
“A king protects his own subjects from danger.” Use a verb from the verse for “protects”, use the neuter प्रातिपदिकम् “सङ्कट” for “danger” and the feminine प्रातिपदिकम् “प्रजा” (in the plural) for “subjects.”

8. The अमरकोश: gives the three modes of nature (प्रकृति-गुणा:)। One of them is सत्त्वम् (प्रातिपदिकम् “सत्त्व”) used in this verse. Please list the other two.
गुणाः सत्त्वं रजस्तमः ।।१-४-२९।।
(सत्त्वरजस्तमांसि प्रकृतिगुणा इत्युच्यन्ते)।

Easy questions:

1. Derive the form मन्वन्तरेषु (सप्तमी-बहुवचनम्) from the neuter प्रातिपदिकम् “मन्वन्तर”।

2. Which सूत्रम् was used to get अवति + उदितपौरुषः = अवत्युदितपौरुषः?

Today we will look at the form विद्वद्भिः-mIp from from श्रीमद्भागवतम् Sb1-1-94.

एकान्तलाभं वचसो नु पुंसां सुश्लोकमौलेर्गुणवादमाहुः ।
श्रुतेश्च विद्वद्भिरुपाकृतायां कथासुधायामुपसम्प्रयोगम् ।। ३-६-३७ ।।

Gita Press translation “The wise declare that the sole utility of men’s speech decidedly lies in uttering the praises of the Lord, who is the foremost of those enjoying the highest renown, and that the sole utility of one’s ears lies in their coming into touch with the nectar-like discourses on Śrī Hari, delivered by learned men.”

The प्रातिपदिकम् “विद्वस्” is formed from the धातु: “विद्” using the शतृँ-प्रत्यय:। The शतृँ-प्रत्यय: gets the वसुँ-आदेश: (reference 7-1-36 विदेः शतुर्वसुः।)

‘विद्वस्’ gets प्रातिपदिकसञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च । The विवक्षा here is पुंलिङ्गे तृतीया-बहुवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा… mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘विद्वस्’।

(1) विद्वस् + भिस् । अङ्गम् has पद-सञ्ज्ञा by 1-4-17 स्वादिष्वसर्वनामस्थाने । 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकारः of भिस् from getting इत्-सञ्ज्ञा।

(2) विद्वद् + भिस् । By 8-2-72 वसुस्रंसुध्वंस्वनडुहां दः a term ending in the वसुँ affix that ends in a सकार: at the end of a पदम् gets दकारः as the replacement. As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य, the दकार: will replace only the ending सकारः ।

(3) विद्वद्भिः । रुँत्व-विसर्गौ by 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

Questions:

1. When we derived the प्रथमा-एकवचनम् of the प्रातिपदिकम् “अनडुह्” we got the form अनड्वान् which has the पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम्। At this point, why doesn’t 8-2-72 वसुस्रंसुध्वंस्वनडुहां दः apply to replace the ending नकार: by a दकार:?

2. Which term (besides च) from the चादि-गण: (ref. 1-4-57 चादयोऽसत्त्वे) has been used in the verse?

3. What is the alternate form for श्रुते: (षष्ठी-एकवचनम्, स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “श्रुति”)?

4. Why didn’t the सूत्रम् 6-4-131 वसोः सम्प्रसारणम् apply in this example? (Which condition was not satisfied?)

5. Where has the ङि-प्रत्यय: been used in the verse?

6. How would you say this in Sanskrit?
“We all listened to the words of the wise man.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “श्रुतवत्/श्रुतवती” to express the past tense “listened.”

7. Please list the two synonyms for the word “सुधा” (प्रातिपदिकम् “सुधा” feminine, meaning “nectar”) as given in the अमरकोश:।
पीयूषममृतं सुधा ।।१-१-४८।।
(इति त्रीणि “अमृतस्य” नामानि)

Advanced question:

1. In commenting on the सूत्रम् 8-2-72 वसुस्रंसुध्वंस्वनडुहां दः, the काशिका says “ससजुषो रुः (8-2-66) इत्यतः सः इति वर्तते, तेन सम्भवात् व्यभिचाराच् च वसुरेव विशेष्यते, न स्रंसुध्वंसू, व्यभिचाराभावात्, असम्भवाच् च न अनडुह्-शब्दः।” Please explain.

Easy questions:

1. Where has the सूत्रम् 8-4-40 स्तोः श्चुना श्चुः been used?

2. Derive the form सुश्लोकमौले: (षष्ठी-एकवचनम्) from the प्रातिपदिकम् “सुश्लोकमौलि” (declined like हरि-शब्द:)।

Today we will look at the form सर्वथा-ind. from श्रीमद्भगवद्गीता Bg6-31.

सर्वभूतस्थितं यो मां भजत्येकत्वमास्थितः ।
सर्वथा वर्तमानोऽपि स योगी मयि वर्तते ।। ६-३१ ।।

Translation – “The Yogī who is established in union with Me, and worships Me as residing in all beings (as their very Self), abides in Me; even though performing his duties in every way.”

सर्वथा is formed by adding the थाल्-प्रत्ययः to the प्रातिपदिकम् “सर्व”। (using the सूत्रम् 5-3-23 प्रकारवचने थाल्)।

‘सर्वथा’ gets प्रातिपदिकसञ्ज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा… mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘सर्वथा’।
‘सर्वथा’ gets the अव्यय-सञ्ज्ञा by 1-1-38 तद्धितश्चासर्वविभक्तिः – the words ending in a तद्धित-प्रत्यय:, after which it is not possible to introduce all of the सुँप्-affixes, are also designated as indeclinables.

(1) सर्वथा + सुँ (default) ।

(2) सर्वथा । By 2-4-82 अव्ययादाप्सुपः, the feminine affix आप् and सुँप् affixes that are prescribed after an अव्ययम् take the लुक् elision.

Questions:

1. In which chapter of the गीता is the थाल्-प्रत्ययः used in the first verse?

2. In which section of तद्धिता: does the सूत्रम् 5-3-23 प्रकारवचने थाल् occur?
a) तसिलादयः प्राक् पाशपः ।
b) शस्प्रभृतयः प्राक् समासान्तेभ्यः ।
c) कृत्वोऽर्थाः ।
d) None of the above.

3. Which of the following is an अपवाद: for the थाल्-प्रत्यय:?
a) थमुँ-प्रत्यय: – 5-3-24 इदमस्थमुः ।
b) दा-प्रत्यय: – 5-3-15 सर्वैकान्यकिंयत्तदः काले दा ।
c) त्रल्-प्रत्यय: – 5-3-10 सप्तम्यास्त्रल् ।
d) तसिँल्-प्रत्यय: – 5-3-7 पञ्चम्यास्तसिल् ।

4. Which of the following is NOT in the meaning of “प्रकारवचने”?
a) कथम्
b) क्व
c) इत्थम्
d) तथा

5. Can you spot a नकारान्त-प्रातिपदिकम् used in the verse?

6. Where has the सूत्रम् 7-2-106 तदोः सः सावनन्त्ययोः been used?

7. How would you say this in Sanskrit?
“Nothing exists forever.” Use a verb from the verse for “exists”, use “शाश्वतम्” as an adverb for “forever.” Use the प्रातिपदिकम् “किम्” with the अव्ययम् “चित्/चन”।

8. Please list the thirteen synonyms for “सर्वम्” (प्रातिपदिकम् “सर्व” pronoun, meaning “all”) as given in the अमरकोश:।
अथ समं सर्वम् ।।३-१-६४।।
विश्वमशेषं कृत्स्नं समस्तनिखिलाऽखिलानि निःशेषम् ।
समग्रं सकलं पूर्णमखण्डं स्यादनूनके ।।३-१-६५।।
(इति चतुर्द्श “समग्रस्य” नामानि)

Easy questions:

1. Can you spot a यण्-आदेश: in the verse?

2. Where has the सूत्रम् 6-1-132 एतत्तदोः सुलोपोऽकोरनञ्समासे हलि been used?

Today we will look at the form स्वकृतभुक्-mNs from श्रीमद्भागवतम् Sb10-54-38

मैवास्मान्साध्व्यसूयेथा भ्रातुर्वैरूप्यचिन्तया ।
सुखदुःखदो न चान्योऽस्ति यतः स्वकृतभुक्पुमान् ।। १०-५४-३८ ।।

Gita Press translation “(Turning towards Rukmiṇī,) please do not take offense with us, O good lady, thinking of the disfiguration of your brother. None else is responsible for one’s joy and sorrow; for a man reaps the fruit of his own doings (in the shape of pleasurable and painful experiences).”

‘स्वकृतभुज्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। The विवक्षा here is प्रथमा-एकवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा… mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘स्वकृतभुज्’।

(1) स्वकृतभुज् + सुँ ।

(2) स्वकृतभुज् + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) स्वकृतभुज् । सकार-लोपः by 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्। Using 1-1-62 प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणम् स्वकृतभुज् gets पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 सुप्तिङन्तं पदम्।

(4) स्वकृतभुग् । By 8-2-30 चोः कुः, the consonants of the च-वर्ग: (च्, छ्, ज्, झ्, ञ्) get the consonants of the क-वर्ग: (क्, ख्, ग्, घ्, ङ्) as a replacement when they occur at the end of a पदम् or when they are followed by a झल् letter.

(5) स्वकृतभुग् / स्वकृतभुक् । By 8-4-56 वाऽवसाने, a झल् letter is optionally replaced by a चर् letter when nothing follows.

Questions:

1. In the verse, can you spot a word that has taken the अव्यय-सञ्ज्ञा by the सूत्रम् 1-1-38 तद्धितश्चासर्वविभक्तिः?

2. Find four सूत्राणि from the “6-1-84 एकः पूर्वपरयोः” अधिकार: that have been used in this verse.

3. We have studied another सूत्रम् (besides 8-2-30 चोः कुः) that prescribes a क-वर्गादेश:। Which one is it?

4. Just as in this example, where in Chapter Ten of the गीता has the सूत्रम् 8-2-30 चोः कुः been used to change a letter of the च-वर्ग: occurring at the end of a पदम् to the corresponding letter of the क-वर्ग:?

5. Can you spot a असुँङ्-आदेश: in the verse?

6. Where has the सूत्रम् 7-3-107 अम्बाऽर्थनद्योर्ह्रस्वः been used?

7. How would you say this in Sanskrit?
“Where there is righteousness, there there is happiness.” Use the masculine प्रातिपदिकम् “धर्म” for “righteousness”, use a verb from the verse for “is.”

8. Please list the three synonyms for the word “साध्वी” (प्रातिपदिकम् “साध्वी” feminine, meaning “virtuous woman/faithful wife”) as given in the अमरकोश:।
सुचरित्रा तु सती साध्वी पतिव्रता ।।२-६-६।।
(इति चत्वारि “पतिसेवातत्पराया:” नामानि)

Easy questions:

1. Derive the form वैरूप्यचिन्तया (तृतीया-एकवचनम्) from the स्त्रीलिङ्ग-प्रातिपदिकम् “वैरूप्यचिन्ता”। (Use 7-3-105 आङि चापः)।

2. Where has the सूत्रम् 6-1-114 हशि च been used?

Today we will look at the form पन्थानम्-mAs from श्रीमद्भागवतम् SB 6-5-21.

इति व्यवसिता राजन्हर्यश्वा एकचेतसः ।
प्रययुस्तं परिक्रम्य पन्थानमनिवर्तनम् ।। ६-५-२१ ।।

Gita Press translation “Thus resolved, O king (Parīkṣit), the Haryaśwas, who were (all) of one mind, went round the sage (from left to right, as a mark of respect) and took to the path (leading to God-Realization) which does not bring one back to the mortal plane.”

‘पथिन्’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्। The विवक्षा here is द्वितीया-एकवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा… mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘पथिन्’ ।

(1) पथिन् + अम् । ‘अम्’ is a सर्वनामस्थानम् affix by 1-1-43 सुडनपुंसकस्य। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending मकारः of अम् from getting इत्-सञ्ज्ञा ।

(2) पथ् अन् + अम् । By 7-1-86 इतोऽत्‌ सर्वनामस्थाने, the इकारः of पथिन्, मथिन् and ऋभुक्षिन् gets अकारः as replacement when they are followed by a सर्वनामस्थानम् affix.

(3) पन्थ् अन् + अम् । By 7-1-87 थो न्थः, the थकारः of पथिन् and मथिन् gets न्थ् as replacement when they are followed by a सर्वनामस्थानम् affix.

(4) पन्थानम् । By 6-4-8 सर्वनामस्थाने चासम्बुद्धौ, the penultimate letter of the अङ्गम् (base) ending in a नकार: gets elongated if it is followed by a सर्वनामस्थानम् affix.

Questions:

1. Can you spot a word in the verse which gets the अव्यय-सञ्ज्ञा by the सूत्रम् 1-1-40 क्त्वातोसुन्कसुनः?

2. Where is the प्रातिपदिकम् “पथिन्” used in Chapter 6 of the गीता?

3. Which term from the चादि-गण: (ref. 1-4-57 चादयोऽसत्त्वे) has been used in the verse?

4. The पदच्छेद: of the सूत्रम् 7-1-87 थो न्थः is थ:, न्थ:। So there are two letters “अ” in the सूत्रम्। The first one is in “थ:” and the second in “न्थ:”। Which one of these is उच्चारणार्थम् (for the sake of pronunciation only)?
a) The first one is उच्चारणार्थम्, the second one is not.
b) The second one is उच्चारणार्थम्, the first one is not.
c) Both are उच्चारणार्थम्।
d) Neither is उच्चारणार्थम्।

5. The सुँट्-प्रत्याहार: (used in the सूत्रम् 1-1-43 सुडनपुंसकस्य) is a subset of the सुँप्-प्रत्याहार:। Can you recall another प्रत्याहार: (which पाणिनि: has used) that is also a subset of the सुँप्-प्रत्याहार:?

6. Which प्रातिपदिकम् from the सर्वादि-गण: (ref. 1-1-27 सर्वादीनि सर्वनामानि) has been used in this verse?

7. How would you say this in Sanskrit?
“We have resolved to read the Gita everyday.” Use a word from the verse for “have resolved”, use the अव्ययम् “पठितुम्” for “to read” and the अव्ययम् “प्रतिदिनम्” for “everyday.”

8. The अमरकोश: gives eleven synonyms for the word पन्था: (प्रतिपदिकम् “पथिन्” masculine, meaning “path.”) We have seen these in prior examples. Which of the following is NOT a synonym of पन्था:?
a) वर्तनी
b) पद्धतिः
c) अटवी
d) सरणिः

Easy questions:

1. Where has the सूत्रम् 8-3-19 लोपः शाकल्यस्य been used in the verse?

2. Why didn’t the ending नकार: of (हे) राजन् drop by 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य?

Today we will look at the form अमूनि-nAp from श्रीमद्भागवतम् Sb1-17-40.

अमूनि पञ्च स्थानानि ह्यधर्मप्रभवः कलिः ।
औत्तरेयेण दत्तानि न्यवसत्तन्निदेशकृत् ।। १-१७-४० ।।

Gita Press translation “In obedience to the king’s command Kali, the progenitor of unrighteousness, occupied these five abodes assigned by Parīkṣit (the son of Uttarā).”

‘अदस्’ gets प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम् and सर्वनाम-सञ्ज्ञा by 1-1-27 सर्वादीनि सर्वनामानि । The विवक्षा here is नपुंसकलिङ्गे द्वितीया-बहुवचनम् । 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा… mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘अदस्’ ।

(1) अदस् + शस् ।

(2) अदस् + शि । By 7-1-20 जश्शसोः शिः, the affixes जस् and शस् get शि as the replacement when they follow a neuter अङ्गम्। As per 1-1-42 शि सर्वनामस्थानम्, the affix शि gets the designation सर्वनामस्थानम्।

(3) अद अ + शि । By 7-2-102 त्यदादीनामः, अदस् gets the अकारादेशः । As per 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य, only the ending सकार: gets replaced.

(4) अद + शि । By 6-1-97 अतो गुणे, the अकारः at the end of “अद” and the following अकारादेशः is replaced by अकारः (पररूपम्) as एकादेशः ।

(5) अद नुँम् + शि । By 7-1-72 नपुंसकस्य झलचः, when a सर्वनामस्थानम् affix follows, the neuter bases that end in a झल् letter or an अच् (vowel) get the नुँम् augment. As per 1-1-47 मिदचोऽन्त्यात्परः, an augment with मकारः as the इत् letter attaches itself after last vowel of the term to which it is prescribed.

(6) अदन् + इ । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।

(7) अदान् + इ । By 6-4-8 सर्वनामस्थाने चासम्बुद्धौ, the penultimate letter of the अङ्गम् (base) ending in a नकार: gets elongated if it is followed by a non-vocative affix having the designation सर्वनामस्थानम्।

(8) अमूनि । By 8-2-80 अदसोऽसेर्दादु दो मः, there is a substitution of उकार:/ऊकार: in place of the letter (vowel) following the दकार: of “अदस्” and the दकार: gets substituted by मकार:। This rule does not apply when there is a सकार: at the end of “अदस्”।

Note: As per 1-1-50 स्थानेऽन्तरतमः, there will an उकार: substitution if the vowel following the दकार: is ह्रस्व: (short) and there will an ऊकार: substitution if the vowel following the दकार: is दीर्घ: (long.)

Questions:

1. Where has the सूत्रम् 7-1-22 षड्भ्यो लुक् been used in this verse?

2. Which term from the चादि-गण: has been used? (Ref. 1-4-57 चादयोऽसत्त्वे)।

3. Which ones from the प्रादि-गण: have been used? Do they have the उपसर्ग-सञ्ज्ञा here? (Ref. 1-4-58 प्रादयः, 1-4-59 उपसर्गाः क्रियायोगे)।

4. Where has the अदस्-प्रातिपदिकम् been used in Chapter 16 of the गीता?

5. What would have been the final form in this example if the gender were masculine?

6. Which term used in the verse has the घि-सञ्ज्ञा?

7. How would you say this in Sanskrit?
“For five years, my brother lived in that village over there.” Use the सर्वनाम-प्रातिपदिकम् “अदस्” for “that over there”, use a verb from the verse for “lived.”

8. The अमरकोश: gives five synonyms for the word आज्ञा (प्रातिपदिकम् “आज्ञा” feminine, meaning “command.”) One of them is the word निदेशः (प्रातिपदिकम् “निदेश” masculine) used in this verse. Please list the other four.
अववादस्तु निर्देशो निदेशः शासनं च सः ।।२-८-२५।।
शिष्टिश्चाज्ञा च ।।२-८-२६।।
(इति षट् “आज्ञाया:” नामानि)

Easy questions:

1. Which सूत्रम् has been used in हि + अधर्मप्रभवः = ह्यधर्मप्रभवः? Same one has been used in नि + अवसत् = न्यवसत्।

2. Derive the form औत्तरेयेण (तृतीया-एकवचनम्) from the प्रातिपदिकम् “औत्तरेय” (declined like राम-शब्द:)।

Today we will look at the form धात्री-fNs from श्रीमद्भागवतम् Sb10-56-21.

तमपूर्वं नरं दृष्ट्वा धात्री चुक्रोश भीतवत् ।
तच्छ्रुत्वाभ्यद्रवत्क्रुद्धो जाम्बवान्बलिनां वरः ।। १०-५६-२१ ।।

Gita Press translation “The nurse shrieked as though afraid to see that wonderful human being (but really on perceiving the latter’s intention to carry the gem away). Enraged to hear the scream, Jāmbavān, the foremost of the mighty, rushed to meet Him.”

The feminine ङीप्-प्रत्ययान्त-शब्दः “धात्री” is formed by adding the ङीप्-प्रत्ययः to the adjective प्रातिपदिकम् “धातृ”।

धातृ + ङीप् । By 4-1-5 ऋन्नेभ्यो ङीप्‌, the प्रातिपदिकानि that end in a ऋकारः or नकारः get the ङीप् affix in the feminine gender.
धातृ + ई । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः।
धात्री । यणादेशः by 6-1-77 इको यणचि।

Since धात्री is a ङीप्-प्रत्ययान्त-शब्दः, it can take the affixes listed under the अधिकारः “4-1-1 ङ्याप्प्रातिपदिकात्” । The विवक्षा here is प्रथमा-एकवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा… mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the ङीप्-प्रत्ययान्त-शब्दः ‘धात्री’ ।

(1) धात्री + सुँ ।

(2) धात्री + स् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत् and 1-3-9 तस्य लोपः।

(3) धात्री । By 6-1-68 हल्ङ्याब्भ्यो दीर्घात्‌ सुतिस्यपृक्तं हल्, a single letter affix सुँ, ति or सि is dropped following a base ending in a consonant or in the long feminine affix “ङी” or “आप्”।

Questions:

1. Which of the following is true with regard to “धात्री”?
a) It has the नदी-सञ्ज्ञा but not the घि-सञ्ज्ञा
b) It has the घि-सञ्ज्ञा but not the नदी-सञ्ज्ञा
c) It has both the घि-सञ्ज्ञा and the नदी-सञ्ज्ञा
d) It has neither the घि-सञ्ज्ञा nor the नदी-सञ्ज्ञा

2. Can you spot two words in the verse which have got the अव्यय-सञ्ज्ञा by the सूत्रम् 1-1-40 क्त्वातोसुन्कसुनः?

3. How about one which has got the अव्यय-सञ्ज्ञा by the सूत्रम् 1-1-38 तद्धितश्चासर्वविभक्तिः?

4. The form बलिनाम् is पुंलिङ्गे षष्ठी-बहुवचनम्। Is the प्रातिपदिकम् “बलि” or “बलिन्”?

5. Where has the सूत्रम् 4-1-5 ऋन्नेभ्यो ङीप्‌ been used in Chapter 18 of the गीता? (Hint: After the ङीप्-प्रत्यय: is added the declension will follow that of नदी-शब्द:। In Chapter 18 highlight words which are declined like नदी-शब्द:। They will not be many – because the गीता does not have many feminine forms. Among these highlighted words, look for one in which 4-1-5 ऋन्नेभ्यो ङीप्‌ has been used.)

6. Where has the सूत्रम् 6-4-14 अत्वसन्तस्य चाधातोः been used?

7. How would you say this in Sanskrit?
“Seeing his own mother fainted, the boy shrieked like one terrified.” Use the अव्ययम् “दृष्ट्वा” for “seeing (having seen)”, the adjective प्रातिपदिकम् “मूर्च्छित” for “fainted”, use a verb from the verse for “shrieked” and use an अव्ययम् from the verse for “like one terrified.”

8. The अमरकोश: gives three possible meanings for “धात्री” –
धात्री स्यादुपमाताऽपि क्षितिरप्यामलक्यपि ॥३-३-१७६॥
In which meaning has it been used in this verse?

Easy questions:

1. Where has the सुत्रम् 8-4-63 शश्छोऽटि been used in this verse?

2. Derive the form “तम्” (पुंलिङ्गे द्वितीया-एकवचनम्) from the सर्वनाम-प्रातिपदिकम् “तद्”। (Use 7-2-102 त्यदादीनामः)।

Today we will look at the form ग्रामण्यः-mNp from श्रीमद्भागवतम् Sb12-11-48.

उन्नह्यन्ति रथं नागा ग्रामण्यो रथयोजकाः ।
चोदयन्ति रथं पृष्ठे नैर्ऋता बलशालिनः ।। १२-११-४८ ।।

Gita Press translation “The Nagās serve the purpose of keeping the parts of the chariot together; the Yakṣas make his chariot ready for service, while the mighty Rākṣasas push the chariot from behind.”

Note: Normally the प्रातिपदिकम् “ग्रामणी” means “leader of a village.” But in this context, श्रीधर-स्वामी comments ग्रामण्य: = यक्षा:।

The प्रातिपदिकम् ‘ग्रामणी’ is a उपपद-समासः and has been formed with the धातुः “नी” using the क्विप्-प्रत्यय:। ‘ग्रामणी’ gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-46 कृत्तद्धितसमासाश्च। The विवक्षा here is प्रथमा-बहुवचनम्। 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टा… mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् ‘ग्रामणी’ ।

(1) ग्रामणी + जस् ।

(2) ग्रामणी + अस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू and 1-3-9 तस्य लोपः। 1-3-4 न विभक्तौ तुस्माः prevents the ending सकारः of जस् from getting इत्-सञ्ज्ञा।

(3) ग्रामण्य + अस् । By 6-4-82 एरनेकाचोऽसंयोगपूर्वस्य, if a प्रत्यय: beginning with an अच् (vowel) follows, then the (ending letter of the) अङ्गम् is replaced by a यण् letter in the following situation – If the अङ्गम् is अनेकाच् (has more than one vowel) and ends in a धातु: which ends in the इवर्ण: (long or short इ) and there is no conjunct consonant belonging to the धातु: prior to the इवर्ण:।

(4) ग्रामण्यः । रुँत्व-विसर्गौ – 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः।

Questions:

1. The नकार: of the धातु: “नी” should not have changed to a णकार:, because the निमित्तम् (the रेफ:) belongs to the पदम् “ग्राम” while the नकार: of “नी” is outside this पदम्। The condition of समानपदे (ref. 8-4-1 रषाभ्यां नो णः समानपदे) has not been satisfied. But पाणिनि: himself has used the word “ग्रामणी” in the अष्टाध्यायी। This can be taken as a ज्ञापकम् (an indication/hint from पाणिनि:) that in the word “ग्रामणी” the नकार: is to be substituted by a णकार:। In which सूत्रम् does पाणिनि: use the word “ग्रामणी”?

2. Why didn’t the सूत्रम् 6-1-102 प्रथमयोः पूर्वसवर्णः apply in step 3?

3. Why do we need the सूत्रम् 6-4-82 एरनेकाचोऽसंयोगपूर्वस्य? Why not just use the सूत्रम् 6-1-77 इको यणचि like we do in नद्य:?

4. Where in the गीता (chapter ten) do we find a प्रातिपदिकम् – like ग्रामणी – a उपपद-समासः and has been formed with the धातुः “नी” using the क्विप्-प्रत्यय:?

5. This प्रातिपदिकम् (answer to question 4) has been declined षष्ठी-बहुवचनम् in the गीता। But the form is not in accordance with the rules of the अष्टाध्यायी। What would be the form as per the अष्टाध्यायी?

6. In commenting on the सूत्रम् 6-4-82 एरनेकाचोऽसंयोगपूर्वस्य, the काशिका says अनेकाचः इति किम्? नियौ। नियः। Please explain.

7. How would you say this in Sanskrit?
“Even the leader of the village came to see my son.” Use the adjective प्रातिपदिकम् “आगत” to express the meaning “came”, use the अव्ययम् “द्रष्टुम्” for “to see.”

8. The अमरकोश: gives fourteen synonyms of the word राक्षस: (प्रातिपदिकम् “राक्षस” masculine, meaning “demon.”) One of them is the word “नैर्ऋत:” (प्रातिपदिकम् “नैर्ऋत” masculine) used in this verse. Please list the other thirteen.
राक्षसः कौणपः क्रव्यात् क्रव्यादोऽस्रप आशरः ।।१-१-५९।।
रात्रिंचरो रात्रिचरः कर्बुरो निकषात्मजः ।
यातुधानः पुण्यजनो नैर्ऋतो यातुरक्षसी ।।१-१-६०।।
(इति पञ्चदश “राक्षसस्य” नामानि)

Easy questions:

1. Where else (besides in the word ग्रामण्य:) has the जस्-प्रत्यय: been used in the verse?

2. Where has the सूत्रम् 8-3-22 हलि सर्वेषाम् been used?