Satishji’s Thursday Class notes
Thursday class notes for Raghuvamsham.
A link to this page is available at http://tinyurl.com/PaniniLinks under the recordings section.
The following notes are in connection with the audio available at this link –> Audio
March 18th 2010 verse 9 & 10
March 25th 2010 — verse 11
April 1st 2010 April 8th 2010 April 15th 2010 Raghu11- verse 15
April 22 2010 Raghu11- verse 16
April 29 2010 verse 17
May 6th 2010 – v18/v19
May 13 2010 verse 19
May 20th 2010 verse 20
May 27th 2010
August 19th 2010
March 18th 2010 verse 9 & 10
ओ३म् 8.2.87 makes ओ of ओम् प्लुत-स्वर: prolated when it is used as a commencement
विकृति-नाम-संवत्सर: शुभद: स्यात्
श्रीरामस्यापि अनुग्रह: स्यात्
उपमा कालीदासस्य
गीता 1.14 प्रदध्मतु: root is ध्मा
मम्लतु: root is म्लै
ग्लानि: in गीता 4.7
6.1.45 changes म्लै to म्ला
3rd person dual परस्मैपदम् लिँट्
तिप् replaced by णल्, तस् by अतुस्, झि by उस् 3.4.82
म्लै + लिँट् = म्ला + लिँट् 6.1.45 = म्ला + तस् 3.4.78
= म्ला + अतुस् 3.4.82
अभ्यास-स्थलानि 6.1.8 – 11
म्ला म्ला अतुस् 6.1.8, 6.1.1
म म्ला अतुस् 7.4.59, 60
म म्ला अतुस् 6.4.64
don’t apply 6.1.101 because it is an earlier rule
वार्णात् आङ्गम् (कार्यम्) बलीय:
3.4.114 makes अतुस् आर्धधातुक-प्रत्यय:
1.2.5 makes अतुस् as कित्
म म्ल् अतुस् 6.4.64
म्लै ग्लै
गीता 6.38 पथि – प्रातिपदिकम् पथिन्
पथिन् + ङि 1.4.18 भसंज्ञा normally 6.4.129 onwards
here use 7.1.88 to drop the टि which is इन्
पथ् + ङि
दिश् + क्त 8.2.36 दिष् + त 8.4.41 दिष्ट similarly नष्ट but हृष् also gives हृष्ट
मातृपार्श्व + ङि + परि + वृत् + इन् 3.2.78, 7.3.86
पठतः = masculine genitive singular of पठत् present participle शतृँ प्रत्यय:
verse 10
वि + भावि (भू + णिच् 7.2.115, 6.1.78, 3.1.32) + लङ्
वि + अ + भावि + शप् + तिप् 6.4.71, 6.1.68
वि + अ + भावि + शप् + त् 3.4.100
वि + अ + भावे + शप् + त् 7.3.84, 6.1.78
सानुज: = सह + अनुज 2.2.28
6.3.82 changed सह to स
Please note that 6.3.84 etc. change समान to स
पुरा + विद् + क्विँप् 3.2.76 (see also 3.2.61), 1.3.2-8, 6.1.67
कथितम् neuter noun by 3.3.114 meaning narration and not the adjective कथित by 3.2.102
sixth case is by the वार्त्तिकम् on 2.3.67
पितृ + ङस् + सखि + सुँ 2.4.71 to drop ङस् and सुँ
पितृ + सखि + टच् (अ) 5.4.91, 1.4.18 भसंज्ञा, 6.4.148 drops the इ
वह् + लँट् (passive) 3.2.123, 124
वह् + शानच् 1.3.13, 1.4.100
वह् + यक् + शानच् 3.1.67
1.1.45 सम्प्रसारणम् definition, in 6.1.15 वह् contained in यज् etc – last 9 roots in the भू-आदि-गण:
व = व् + अ
उ अ ह् य + आन
उ ह् य + आन 6.1.108
उ ह् य म् + आन 7.2.82
March 25th 2010 — verse 11
ओ३म् 8.2.87
similar example गीता 18.29 प्रोच्यमानम् = प्र + उच्यमान root is वच्
1.3.12 to end of 1.3 आत्मनेपद/परस्मैपद-व्यवस्था
1.3.12-71 आत्मनेपद-विधानम्
1.3.72-77 उभयपद-विधानम्
remaining 78 onwards परस्मैपदम्
in our case we have a passive construct so use 1.3.13
by 1.4.100 शानच् is आत्मनेपदम्
verse 11
इरे tells us that this is 3rd person plural आत्मनेपदम् लिँट् form
इरेच् च् is an इत् 1.3.3 – implication is in the section 6.1.158 to end of 6.2 वैदिक-स्वर-प्रक्रिया
षेवृँ
no verbal root in usage starts with cerebral ण् or ष् – by 6.1.64,65 the ष् changes to स् and ण् to न्
सेव् + लिँट्
सेव् + सेव् + झ 6.1.8
सेव् + सेव् + इरे 3.4.81
ए = अ + इ
सि + सेव् + इरे 1.1.48 then 8.3.59 gives us सि + षेव् + इरे
सरस् + जस्
जश्शसोः शि: / जस्शसो: शि: 7.1.20, 1.3.8
सरस् + इ by 7.1.72 नुँम्
सरन्स् + इ using 1.1.47
सरान्स् + इ 6.4.10, 1.1.42
सरांस् + इ 8.3.24
गायत्त्री / गायत्री
रुन्ध् + तस् by 8.4.65 the middle ध् can drop optionally
रुन्द्ध:, रुन्ध: 3rd person dual लँट्
ग्रन्थ: 8.3.24 – 8.4.58 only अनुस्वार: is seen
पुत्त्र: 8.4.65 requires conjunct हल् + झर् + झर् (सवर्ण:) does not apply but श्रवण-भेद-अभावात् एकस्य तकारस्य लोप:
पतत्त्रम्
पतत् + अम् + त्रै + क 3.2.3 then by 6.1.45 त्रै has changed to त्रा
6.1.45 condition अशिति is a प्रसज्यप्रतिषेध:
पतत् + त्रा + क (अ) using 6.4.64 पतत्त्र
पतत्त्र + इन् 5.2.115
पतत्त्र् + इन् 1.4.18 भ-संज्ञा, 6.4.148 drops ending अ of पतत्त्र
In पतत्त्रिण: 8.4.2 changes न् to ण्
by 3.3.114 कूजितम् is a noun form
सुख + णिच् = सुख् + इ 6.4.48, 1.1.57 stops 7.3.86
सुखि 3.1.32 धातु-संज्ञा
सुखि + अच् 6.4.51 drops णिच्
जल + अम् + दा + क 3.2.3, 6.4.64. अम् drops by 2.4.71
April 1st 2010ओ३म्
आपु: 3rd person plural परस्मैपदम् लिँट्
आप् + लिँट्
आप् आप् + उस् apply 3.4.82, 7.4.59, 60
अ + आप् + उस् 7.4.70 may be applied but will not have net effect
5.2.94 – मतुप् section up to end of 5.2
तपस् + विनिँ 5.2.102 is required otherwise 5.2.103 would have over-ruled 5.2.121
1.4.19 gives the भ-संज्ञा to तपस् which over-rules पद-संज्ञा so no 8.2.66
लघुना = इष्टेन
कमल + शुभ् + इन् 3.2.78, 7.3.86
परिश्रम + छिद् क्विँप् 3.2.76, 1.3.2, 1.3.3, 1.3.8, 6.1.67 सर्वापहार-लोप: of क्विँप्
परिश्रमत् + छिद् 6.1.73 then 8.4.40 changes त् to च्
शाखा + इन् 5.2.116, शाखा gets भ-संज्ञा by 1.4.18, then apply 6.4.148 to remove the ending आ of शाखा
दाशरथि: = राम:, दाशरथिस् + राम: 8.2.66
दाशरथिर् + राम: 8.3.14, 6.3.111
प्र + आप् + क्त्वा 3.4.21 then 7.1.37 replaces क्त्वा by ल्यप्
चारु adj means charming
आ + दा + क्त 7.4.47 = आ + त + त 1.3.8 use 6.4.48
आ + त् +त see correction in next class.
दशरथ + इञ् 4.1.95 use 7.2.117 आदि-वृद्धि:, use 1.4.18, 6.4.148 remove the अ at the end of दशरथ
दह् + त by 7.2.10 इण्-निषेध: use 8.2.32 to change ह् to घ्
दघ् + त use 8.2.40 to change त् to ध्
दघ् + ध apply 8.4.53 changes घ् to ग्
April 8th 2010 ॐ
आ + दा + क्त 7.4.47
For substitutions (आदेशा:) – परिभाषा-सूत्राणि 1.1.52-55
In our case 1.1.54 will apply – unless the आदेश: is अनेकाल् then 1.1.55
अच: is used two-fold – one in the पञ्चमी qualifying उपसर्गात् and the second in षष्ठी to indicate the place of operation. The sustitution is only the letter त् -all this is done in order to avoid problems in 7.4.48
आ + द् + त् + त
आ + त् + त् + त 8.4.55 = आत्त्त
by 8.4.65 optionally remove the middle त् to give us आत्त
8.4.65 requires हल् + झर् + सवर्ण-झर्
by 1.1.11 and 6.1.125 there is no यण्-सन्धि: between धनुषी and अधिज्यताम् in गीता 13.19
6.1.8-11 these 4 rules tell when to duplicate
नी + अतुस् 3.4.82 – by 1.1.59 do duplication first
नि + नी + अतुस् 7.4.59
first comes 6.1.77 but 6.4.77 ई of नी would become इय्
by 6.4.82 we get the यण् substitution
1.4.13 defines अङ्गम्
भू + तिप्
भू + शप् + तिप्
relative to तिप् the अङ्गम् is भू + शप्
by 1.4.51 नी can take two objects
पथिन् + ङि 1.4.18 normally we should check from 6.4.129 to end of 6.4 but here 7.1.88 applies to remove the टि which is इन्
1.4.29, 2.3.28 gives the पञ्चमी
अ-खिलम् खिलम् करोति = खिली करोति
खिल + अम् + च्विँ using 1.3.2, 1.3.7, 6.1.67 सर्वापहार-लोप:
1.2.46, 2.4.71 अम् takes लुक् – it is dropped
7.4.32 replaces the ending अ of खिल by ई
खिली gets the गति-सज्ञा by 1.4.61 then by 1.4.80 it has to be used before the verb
खिली + कृ +क्त
विश् + णिच् = वेशि 3.1.26, 7.3.86
वेशि + इत then by 6.4.52 णिच् drops
2.2.23-28 for बहुव्रीहि-समास:
2.2.24 वा.
5.1.119 add the तद्धित-प्रत्यय तल्
4.1.4 add feminine affix टाप्
April 15th 2010 Raghu11- verse 15
ॐ
pronunciation of ह् + nasal conjunct
ब्रह्म, वह्नि:, गृह्णती
ग्रह् + लँट् 3.2.123, 3.2.124, 1.4.99 substitute शतृँ in place of लँट्
ग्रह् + अत्
ग्रह् + श्ना + अत् 3.1.81
ग्रह् + ना + अत् by 1.2.4 affix श्ना as ङित्-वत्
गृह् + ना + अत् by 1.1.45, 6.1.16
by 1.2.4 शतृँ is also ङित्-वत्
गृह् + न् + अत् 6.4.112
short cut to get the present participle form is to take the 3rd person plural present tense form and remove अन्ति (अति) and add अत्
गीता 5.9
गृह् + न् + अत् + ङीप् (ई) 4.1.6
7.1.80 and 81 do not apply because our अङ्गम् ends in न् and not in long or short अ
गृह्नती + सुँ 1.3.2, 6.1.68
गृह्णती 8.4.2
ज्ञा changed to जा by 7.3.79
3.1.74 changes श्रु to शृ and brings the विकरणम् श्नु
क्षै 6.1.45 changed it to क्षा + णिच् 7.3.36 brings पुँक्
क्षापि apply 6.4.92 क्षपि + अच् 3.1.134, use 6.4.51 drops णिच्
क्षप + टाप् 4.1.4
2.2.24 वा. उष्ट्रमुख: to form the compound बहुलक्षपाछवि:
बलाका + इन् 1.4.18 gives भ-संज्ञा for the अङ्गम्
6.4.148 removes ending आ of बलाका
बलाकिन् + ई 4.1.5
अस् + अस् + णल् 7.4.60 = अ + अस् +णल्
आ + अस् +णल् 7.4.70
अभि + अ + भू +चिण् (इ) + त 3.1.43, 3.1.66
अभि + अ + भाव् +चिण् (इ) + त 7.2.115, 6.1.78
अभि + अ + भाव् +चिण् (इ) 6.4.104
April 22 2010 Raghu11- verse 16
ॐ
तीव्रवेगधुतमार्गवृक्षया प्रेतचीवरवसा स्वनोग्रया ।
अभ्यभावि भरताग्रजस्तया वात्ययेव पितृकाननोत्थया ।।
सञ्जीविनी == तीव्रवेगेन धुताः कम्पिता मार्गवृक्षा यया तथोक्तया । प्रेतचीवराणि वस्त इति प्रेतचीवरवाः । तया प्रेतचीवरवसा । वसतेराच्छादनार्थात्क्विप् । स्वनेन सिंहनादेनोग्रया तया ताडकया । पितृकानने श्मशान उत्था उत्पन्ना । ‘आतश्चोपसर्गे 3-1-136’ इत्युत्पूर्वात्तिष्ठतेः कर्तरि कप्रत्ययः । तया वात्यया – इव वातसमूहेनेव । ‘पाशादिभ्यो यः 4-2-49 (योगविभागे प्रथमावृत्तौ 4-2-48 ) ‘ इति यः । भरताग्रजो रामोऽभ्यभाव्यभिभूतः । कर्मणि लुङ् । तीव्रवेगेत्यादिविशेषणानि वात्यायामपि योजयानि ।। 16 ।।
अन्वयः == तीव्रवेगधुतमार्गवृक्षया प्रेतचीवरवसा स्वनोग्रया तया पितृकाननोत्थया वात्यया इव भरताग्रजः अभ्यभावि ।
समासः == तीव्रश्चासौ वेगस्तेन धुताः मार्गस्य वृक्षा यया सा, तया, तीव्रवेगधुतमार्गवृक्षया । प्रेतानां चीवराणि वस्ते या प्रेतचीवरवाः, तया प्रेतचीवरवसा । स्वनेन उग्रा, तया । भरतस्य अग्रजः, भ्रताग्रजः । पितॄणां काननं तत्र उत्थितया पितृकाननोत्थया ।
कोशः ==
” वेगः प्रवाहजवयोरपि ” इत्यमरः ।
Satishji’s Notes:
ओ३म्
by 1.3.13 in passive forms only आत्मनेपदम् affixes.
3.1.67 – The passive marker यक् only comes in लँट्, लोँट्, लँङ्, विधिलिँङ्
अभि + अभूयत would have been the लँङ् form
रामः is the object कर्म but he is अभिहित: described by the verb – therefore default to the प्रथमा by 2.3.46
by 2.3.18 ताडका who is the अनभिहित-कर्त्री takes the third case
The लौकिक-विग्रह-वाक्यम् of a उपपद-समास:will contain a तिङ्-अन्तम् पदम्
2.2.19, 3.1.92. Main section 3.2.1-100
3.2.76 क्विँप् by 6.1.67 व् drops
प्रेत-चीवर + आम् + वस् + क्विँप् 2.3.65, आम् drops by 2.4.71
nominative singular प्रेतचीवरवा: 6.4.14 elongates the penultimate अ
उद् + स्था + क (अ) 3.1.136, 3.4.67 default कर्तरि
उद् + स्थ् + अ 6.4.64
उत् + स्थ 8.4.55
उत् + थ् थ 8.4.61
हल् + झर् + सवर्ण-झर् then middle झर् optionally drops 8.4.65
उत्था 4.1.4
वात + आम् + य 4.2.49, 2.4.71 removes the आम्
वात + य
वात् + य 6.4.148, apply 4.1.4 to get वात्या
April 29 2010 verse 17
उद्यतैकभुजयष्टिमायतीं श्रोणिलम्बिपुरुषान्त्रमेखलाम् ।
तां विलोक्य वनितावधे घृणां पत्रिणा सह मुमोच राघवः ।।
सञ्जीविनी == उद्यता उन्नमिता -एको भुज एव यष्टिः – यस्यास्ताम् । आयतीमायान्तीम् । इणो धातोः शतरि ‘उगितश्च 4-1-6’ इति ङीप् । श्रोणिलम्बिनी पुरुषाणामन्त्राण्येव मेखला यस्यास्ताम् श्रोणिलम्बिपुरुषान्त्रमेखलाम् । इति विशेषाणद्वयेनाप्याततायित्वं सूचितम् । अत एव तां विलोक्य राघवो वनितावधे स्त्रिवधनिमित्ते घृणां जुगुप्सां करुणां वा । ‘जुगुप्साकरणे घृणे’ इत्यमरः । पत्रिणा – इषुणा सह । ‘पत्री रोप इषुर्द्वयोः’ इत्यमरः । मुमोच मुक्तवान् । आततायिवधे मनुः — ‘आततायिनमायान्तं हन्यादेवाविचारयन् । जिवांसन्तं जिघासीयान्न तेन ब्रह्महां भवेत् ।। नातातायिवधे दोषो हन्तुर्भवति कश्चन ।’ इति ।। 17 ।।
अन्वयः == उद्यतैकभुजयष्टिम् आयतीं श्रोणिलम्बिपुरुषान्त्रमेखलाम् तां विलोक्य राघवः वनितावधे घृणां पत्रिणा सह मुमोच ।
समासः == उद्यता एकः भुजः एव यष्टिः यस्याः सा ताम् उद्यतैकभुजयष्टिम् । श्रोणौ लम्बिनी पुरुषाणाम् अंत्राणि एव मेखला यस्याः सा तां श्रोणिलम्बिपुरुपान्त्रमेखलाम् । वनितायाः वधः, तस्मिन् वनितावधे ।
कोशः ==
‘अन्त्रं पुरीतत्’ इत्यमरः । ‘जुगुप्साकरणे घृणे’ इत्यमरः ।
‘मेखला काञ्ची सप्तकी रशना’ इत्यमरः । ‘पत्री रोप इषुर्द्वयोः’ इत्यमरः ।
‘जुगुप्सा करुणे घृणे’ , ‘पत्त्रिणौ शरपक्षिणौ’ इति चामरः ।
Satishji’s Notes:
ओ3म्
3.4.82 changes तिप्, तस्, झि to णल् (अ), अतुस्, उस्
Important अभ्यास-नियमा: 7.4.59, 60, 62, 66
मु + मुच् + अ 3.4.82, 7.4.60
मु + मोच् + अ 7.3.86 because 1.2.5 did not apply because णल् came in place of तिप् which is पित्
जुगुप्सा see 3.1.5
पत्त्रिन् = पत्त्र + जस् + इन् use 2.4.71 (remove जस्), 1.4.18, 6.4.148 to get पत्त्रिन्
पत्त्रिन् + आ = प + त् + त् + र् + इ + न् + आ 8.4.2 changes न् to ण्
वि लोक् + क्त्वा 3.4.21 then use 7.1.37 to replace क्त्वा by ल्यप् (य)
गीता 11.10 उद्यतायुधम्
उद्यता = उन्नमिता = raised
उद् + यम् + त use 6.4.37 to drop म्
उद् + नम् + णिच् + क्त
उद् + नाम् + णिच् + क्त 7.2.116 then use 6.4.92 to change नाम् back to नम् by गणसूत्रम् all अम्-अन्ता: धातव: मित: भवन्ति
उद् + नमि + इत 7.2.35 then use 6.4.52 to remove the णिच्
आ + इ + अत् 2.4.72, 1.1.63
आ + य् + अत् 6.4.77 is over-ruled by 6.4.81
आ + यत् + ई 4.1.6
जिघांसति derived root is जिघांस
हन् + सन् (स) = हन् + स् + हन् + स 6.1.9
ज + हन् + स apply 7.4.79
जि + घन् + स 7.3.55 apply 6.4.16
जि + घान् + स
May 6th 2010 – v18/v19
यच्चकार विवरं शिलाघने ताडकोरसि स रामसायकः ।
अप्रविष्टविषयस्य रक्षसां द्वारतामगमदन्तकस्य तत् ।। 18
बाणभिन्नहृदया निपेतुषी सा स्वकाननभुवं न केवलाम् ।
विष्टपत्रयपराजयस्थिरां रावणश्रियमपि व्यकम्पयत् ।। 19
ओ३म्
6.4.71 त्रिषु लकारेषु (लुँङ्-लँङ्-लृँङ्-षु) अट् दृश्यते
लृँङ् – स्य-प्रत्यय:
लँट्-रूपम् – गच्छति
अगमत् cannot be the लँङ् form – it has to be लुँङ् 3.1.43-66
गमॢ
3.1.55
अ + गम् + अङ् (अ) + ति 3.1.43, 3.1.55 then use 3.4.100 to remove the इ of तिप्
द्वार + तल् 5.1.119
द्वार + त + टाप् 4.1.4
अन्तक + ङस् 4.1.2 use 7.1.12 to replace ङस् by स्य
अन्त + णिच् (इ) 3.1.26 वा.
अन्ति 6.4.48 + ण्वुल् (अक) 3.1.133, 7.1.1
अन्त् + अक 6.4.51
विश् + त 8.2.36, 8.4.41 = विष्ट
षॊ + ण्वुल् 3.1.133
सो + वु (अक) 6.1.64, 7.1.1
सा + अक 6.1.45
साय् + अक 7.3.33
शिलाघनम् 2.1.55
वि + अ + कम्पि + शप् + तिप्
वि + अ + कम्पे + अ + त् 7.3.84, 3.4.100 then 6.1.78
by 1.3.87 नित्यम् परस्मैपदम्
पत् + वस् 3.2.107 क्वसुँ came as a substitute for लिँट्
पेत् + वस् 6.4.120
पेत् + इवस् 7.2.67
पेत् + इवस् ई 4.1.6 by 1.4.18 भ-संज्ञा
पेत् इ उस् ई 6.4.131, 6.1.108
पेत् उस् ई by परिभाषा “अकृतव्यूहा: पाणिनीया:” the इट् doesn’t show
पेतुषी 8.3.59 declined like नदी
May 13 2010 verse 19
ओ3म्
Recognizing the क्वसुँ-अन्त-शब्दा:
अङ्गम् should be same as in the 3rd person plural लिँट्
पेतु: – पेतुषी, पेतिवस्
पेतुषी – नदीवत्
पेतिवस्
पेतिवान् (7.1.70 – नुँम्), पेतिवांसौ, पेतिवांस:
पेतिवांसम्, पेतिवांसौ, पेतुष:
पेतुषा, पेतिवद्भ्याम् (8.2.72), पेतिवद्भि:
जग्मु:
जग्मुषी
जग्मिवस्
बाणभिन्नम् 2.1.32
भिन्नहृदया 2.2.24, 2.2.36
भिद् + क्त (त)
भिद् + न 8.2.42 Note 8.4.45 cannot be used because द् of भिद् is not at the end of a पदम्
स्वकाननभू + अम् = स्वकाननभुवम्
कम्पि (णिच्) + शप् + ति
अ कम्पे (णिच्) + शप् + ति 3.4.100 drops the ending इ
रावणश्री + अम् = रावणश्रियम् 6.4.77
त्रि + अय 5.2.43 = त्र् + अय 1.4.18, 6.4.148
विष्टपम् 3.145 उणादि
अभि + सृ + ण्वुल् (अक 7.1.1)
अभि + सार् + अक 7.2.115
अभि + सार् + अक + आ 4.1.4
अभि + सार् + इक + आ 7.3.44
गम् + लिँट्
जगम् + तिप् (णल् (अ)) 3.4.82 then use 7.2.116
निशा + सुप् + चर् + ट (अ) 3.2.16 use 4.1.15 to add feminine affix ङीप् use 6.4.148
सह् + तुम् 3.4.65 because of शक्
दुस् + सह् + खल् (अ) 3.3.126
May 20th 2010 verse 20
ओ3म्
राममन्मथशरेण ताडिता दुःसहेन हृदये निशाचरी ।
गन्धवद्रुधिरचन्दनोक्षिता जीवितेशवसतिं जगाम सा || 20 ||
जगम् + णल् (अ) use 7.2.116
जगाम् + णल् (अ)
निशा + सुप् + चर् + ट (अ) 3.2.16 then 2.4.71 removes the सुप्
निशाचर + ई 4.1.15, use 1.4.18 then 6.4.148
निशाचर् + ई
सह् + तुम् = सढ् + तुम् 8.2.31 = सढ् + धुम् 8.2.40 = सढ् + ढुम् 8.4.41
स + ढुम् 8.3.13 = सोढुम् 6.3.112
3.4.65 allowed the use of तुम् because it is in connection with शक्
दुस् + सह् + खल् (अ) 3.3.126
जीवितम् 3.3.114 neuter noun
अव + दो + ल्युट् 3.3.115 then 6.1.45, 7.1.1
नैर्ऋत + आम् + हन् + टक् 3.2.53 then use 6.4.98 then 7.3.54
May 27th 2010
ओ3म्
नैर्ऋतघ्नमथ मन्त्रवन्मुनेः प्रापदस्त्रमवदानतोषितात् ।
ज्योतिरिन्धननिपाति भास्करात्सूर्यकान्त इव ताडकान्तकः ॥
बहुलम् in 3.3.113 is used to justify कृदन्तरूपाणि which do not fit Panini’s rules.
नैर्ऋत + आम् + हन् + टक् 3.2.53
नैर्ऋत + हन् + टक् 1.2.46, 2.4.71
नैर्ऋत + ह् न् + अ 6.4.98 then 7.3.54 replaces ह् by घ्
मन्त्र + सुँ + मत् 5.2.94. 1.2.46, 2.4.71 removes the सुँ, 8.2.9 changes म् to व्
मन्त्रवत् + अम् 7.1.23 drops अम्
कान्त: 7.2.56, 7.2.15 stops इट्. उपधादीर्घः 6.4.15
इन्धननिपातिन् 3.2.78, for declension 7.1.23, 8.2.7
प्र + आट् (6.4.72) + आप् + अ (3.1.55) + त् 3.4.100, use 6.1.90 for वृद्धि: एकादेश:
3.4.100 tells us that the ending इ of a परस्मैपदम् affix drops in a लकार: with ङ् as a marker.
रघु + ङस् + अण् 4.1.83, 4.1.92 – as usual 1.2.46, 2.4.71 removes ङस्
राघु + अ 7.2.117 use 6.4.146 to do गुण: of the ending उ of राघु
पू + णिच् (3.1.26, 3.1.32) + ल्यु 3.1.134
पावि (7.2.115, 6.1.78) + अन (7.1.1)
णिच् drops by 6.4.51
Example in गीता 18.5
उप + ईयिवस्
June 3, 2010
Example in गीता 18.5 पावनानि (कर्माणि)
3.2.108, 3.2.109, 6.1.12 perfect participles (क्वसुँ, कानच्) in भाषायाम्
उप + इ इ वस् 6.1.8
उप + ई इ वस् 7.4.69. No इट् was possible by 7.2.67
उप + ई इ इवस् by निपातनम् 3.2.109
उप + ई य् इवस् 6.4.81 = उपेयिवस् + सुँ = उपेयिवस् 1.3.2, 6.1.68
उपेयिवन् स् 7.1.70, 1.1.47
उपेयिवान् स् 6.4.10 then ending स् drops by 8.2.23, after that 8.2.7 cannot apply (because of 8.2.1)
अस्मरन् + न्अपि 8.3.32 examples in गीता 5.8, 5.9
उन् मनस् + सुँ use 6.4.14 for उपधादीर्घ:
भू भू + णल् (अ) applying usual rules we would have had बु as the अभ्यास:, but by 7.4.73 we get ब
बभूव् अ 6.4.88
आ ससाद 7.2.116
शास् + क्यप् (य) 3.1.109 गीता 2.7
शिस् + य 6.4.34. Here 8.3.59 will not work, use 8.3.60. गीता 6.41
अर्ह् + णिच् (इ) 3.1.26 = to worship
अर्हि + युच् 3.3.107 = अर्हणा 1.3.3, 7.1.1, 6.4.51, 4.1.4, 8.4.2
June 10, 2010
शिष्यवर्गेण परिकल्पिता 2.1.32
….परिकल्पितार्हणा = ….परिकल्पितार्हण 1.2.48
6.3.34 changes परिकल्पिता to परिकल्पित
द्रुम 5.2.108
बन्ध् + त = बध् + त 6.4.24 = बध् + ध 8.2.40 = बद् ध 8.4.53
आत्मन् + ङसिँ + जन् + ड (अ) 3.2.98 = आत्मन् + ज् + अ 2.4.71, 6.4.143 extension = आत्म + ज 8.2.7 drops the न्
दीक्षा + इतच् (इत) 5.2.36 = दीक्ष् + इत 6.4.148
वि + हन् + क (अ) 3.3.58 वा. = वि + ह् न् अ 6.4.98 = वि + घ्न 7.3.54
विघ्नतस् 5.4.45
शश + इन् 5.2.115 then 6.4.148
शशिन् सुँ + दिवाकर सुँ 2.4.71, 1.1.63 disables 6.4.13, then 8.2.7 drops the न्
June 17, 2010
1.1.37-41 अव्यय-संज्ञा
विघ्नत: gets the अव्यय-संज्ञा 1.1.38 परिगणनम्
1.4.25 gives अपादान-संज्ञा to विघ्न
दुष् + णिच् = दूषि 6.4.90
वह् + क्त = उ अ + ह् + त 6.1.15 = उ ह् त 6.1.108 = उ + ढ् त 8.2.31
उ ढ् ध 8.2.40 = उ ढ् ढ 8.4.41 = उ ढ 8.3.13 = ऊढ 6.3.111
June 24, 2010
ओ३म्
अग्र + ङि + जन् + ड 2.2.19, 3.1.92, 3.2.97
अग्र + ज् + ड (अ) 2.4.71, 6.4.143 व्याख्यानम्
समुद्धरन् = सम् + उद् + धरन् (हरन् 8.4.62)
समुद्धरत् + सुँ use 6.1.68, 7.1.70, 1.1.47 = समुद्धरन्त् then 8.2.23 after which 8.2.7 cannot be used
पवनै: ईरित: 2.1.32 तृ. तत्पु.
सद् + त = सन्न 8.2.42
शरु + ङे + यत् 5.1.2, 5.1.5
शरु + यत् 1.2.46, 2.4.71 = शरो + य 6.4.146 = शरव् + य 6.1.79
उरस् +टा + गम् + ड 3.2.48 वा. then use 2.4.71, 6.4.143
महोरग + सुप् + विसृप् + णिनिँ (इन्) = महोरगविसर्पिन्
महोरगविसर्पी 6.4.13, 8.2.7 विक्रम: यस्य स:
महोरगविसर्पिन् + सुँ + विक्रम + सुँ 2.4.71, 8.2.7
देवता + अण् 5.4.38 = दैवता + अ 7.2.117 = दैवत 1.4.18, 6.4.148
वायु + सुँ + यत् = वायु + य 2.4.71 = वायो + य 6.4.146 = वायव्य 6.1.79
सम् + धा + त = सम् + धा + धा + त 6.1.8 = सम् + ध धा त 7.4.59 = सम् + ध + धा + ए 3.4.81, 1.1.55 = सम् + ध + ध् + ए 1.2.5, 6.4.64
= सम् + दधे 8.4.54
पत् + णिच् 3.1.26 = पाति 7.2.116
अ + पाति + शप् + ति = अपातय् अ ति 7.3.84, 6.1.78 = अपातयत् 3.4.100
July 01, 2010
सृप् सृप् + णल् (अ) 3.4.82 = सर् सृप् + अ 7.4.60, 7.4.66, 1.1.51 =
स सर्प् अ 7.4.60, 7.3.86, 1.1.51
July 08, 2010
शकल + अम्/शस् + च्विँ 5.4.50 then use 1.3.2, 1.3.7, 6.1.67, 2.4.71
शकल = शकली 7.4.32
कृत + सुँ + इनिँ (इन्) = कृत + इन् 2.4.71 = कृतिन् 1.4.18, 6.4.148
कृतिन् + सुँ = कृतीन् 6.4.13, 6.1.68 = कृती 8.2.7
वृत् + णिच् (इ) 3.1.26 = वर्ति 7.3.86, 1.1.51
निर् + अ + वर्ति + शप् + अन्ति 7.1.3, 3.1.68, 6.4.71
निर् अ वर्तय् + अ + अन्त् 7.3.84, 6.1.78, 3.4.100
निर् अवर्तयन्त् 6.1.97 then use 8.2.23 to remove the ending त्
यथाक्रमम् 2.1.6, 2.4.83, 6.1.107
संयुग + ङि + खञ् 4.4.99 = सांयुग + ईन 7.2.117, 7.1.2, 2.4.71, 1.3.3
सांयुग् + ईन 1.4.18, 6.4.148
July 15, 2010
भ्रातृ + औ 4.1.2 = भ्रातर् + औ 7.3.110, 1.1.2, 1.1.51, 1.1.43
चञ्चलचूडौ 1.2.48, 6.3.34
अनुपद + अम् 2.4.83 over-rules 2.4.82, then 6.1.107
2.1.6 used in the meaning of पश्चात्
अनु + अन्च् क्विँन् 3.2.59; 6.1.67 सर्वापहार-लोप: = अनु + अच् 6.4.24
अन्वच् + अम् = अन्वच् 7.1.23 = अन्वक् 8.2.62
अन्वन्च् 7.1.70 = अन्वन् 8.2.23 = अन्वङ् 8.2.62 masculine
प्रणामचलकाकपक्षकौ 5.4.154 कप्-प्रत्यय:
मिथिला + अण् 4.3.53, 4.1.83 = मिथिल् + अ 1.4.18, 6.4.148 = मैथिल 7.2.117
आहूतवत् (ह्वे धातु:, प्रत्यय: क्तवतुँ) 3.1.93, 3.2.102, 1.1.26, 3.4.67, 6.1.15, 6.1.108, 6.4.2
July 22, 2010
मन्त्र् + णिच् (इ) 3.1.25 = मन्त्रि 3.1.32 gives धातु-संज्ञा
नि अ मन्त्रि शप् (अ) त = नि अ मन्त्रय् अ त 7.3.84, 6.1.78
आहूतवान् 6.4.14, 7.1.70, 8.2.23 then no 8.2.7
श्रवण ङसि जन् + ड (अ) 3.2.98 = श्रवण ज् अ 6.4.143, 2.4.71
बिभ्रत् 3.2.124, 2.4.75, 6.1.10, 7.4.76, 6.1.77 (no 6.4.77), 7.1.78, stops 7.1.70
निनाय 3.4.115, 6.1.8, 7.4.59, 3.4.82, 7.2.115, 6.1.78
अगृह्यत 6.4.71, 3.1.67, 6.1.16, 6.1.108
July 29, 2010
या या णल् 6.1.8, 3.4.82, 3.4.115 (therefore no शप् etc)
य या औ 7.4.59, 7.1.34 = ययौ 6.1.88
गीता 1.15, 2.3
सम्प्रसारणम् = 1.1.45, 6.1.15-16, 6.1.108
अ ग् ऋ अ ह् य त = अ ग् ऋ ह् य त 6.1.108
गताध्वभि: 1.4.17, 8.2.7, 8.2.2 therefore no 7.1.9
परिग्रह: 3.3.19, 3.3.58
शिलामयी 4.3.143, 4.1.15, 1.4.18, 6.4.148
किल्बिषच्छिद् 3.2.76, 6.1.73, 8.4.40
August 5, 2010
ओ३म्
अभि + अगात् 1.4.58,59; 6.4.71, 3.4.100, 2.4.45, 3.1.43, 3.1.44, 2.4.77
गीता 2.47
निशम्य 3.4.21, 7.1.37
उपस्थित 7.4.40, 3.4.67, 3.4.70, 3.4.72
पूर्व-पर-व्यवस्था 1.2.43, 2.2.30
देहबद्धम् 2.2.36,37
सपर्य 3.1.27, 3.1.32
सपर्य + अ 3.3.102 = सपर्य 6.4.48 = सपर्या 4.1.4, 6.1.101
द्यौ: 7.1.84
गो + अम् = ग् ओ अ म् 6.1.93 = गाम्
गौ: 7.1.90
पिबताम् 7.3.78
विदेहनगरीनिवासिन् 2.2.19, 3.2.78, 7.2.116
मेने 6.4.120, 3.4.81
August 12, 2010
यूप + जस् + मतुँप् 5.2.94 = यूप + मत् 1.2.46, 2.4.71, 1.3.2, 1.3.3 = यूप + वत् 8.2.9, 1.1.54
example of 8.2.9 is लक्ष्मीवान् in विष्णुसहस्रनामस्तोस्त्रम्
सति-सप्तमी 2.3.37 examples गीता 1.20, 1.41
व्यवसित: – गीता 9.30
षो + क्त = सा + त 6.1.64, 6.1.45 = सित 7.4.40
काल + अम् + विद् + क्विँप् 3.2.76, 1.3.2, 1.3.3, 1.3.8, 6.1.67
= कालविद् 2.4.71, 1.2.46 = कालविद् + सुँ 4.1.2 = कालविद् 1.3.2, 6.1.68
गीता 3.26 अज्ञानाम्
ज्ञा + क 3.1.135 = ज्ञा + अ 1.3.8 = ज्ञ 6.4.64
अवसर ङस् ज्ञा + क 3.2.3
वर्धन: 3.1.134, 7.1.1
मुनिस् + रामम् = मुनी रामम् 8.2.66, 8.3.14, 6.3.111
असनम् 3.3.117
कथ (अदन्त:) + णिच् (इ) 3.1.25 = कथ् + इ 6.4.48 = कथि 7.2.116 was stopped by 1.1.57
कथि + लिँट् 3.2.115 = कथि आम् लिँट् 3.1.35 = कथयाम् लिँट् 6.4.55 = कथयाम् 2.4.81 = कथयाम् + भू + लिँट् = कथयाम् + भू + भू + णल् 6.1.8, 3.4.78, 3.4.82 = कथयाम् + ब + भूव् + णल् (अ) 7.4.73, 6.4.88, 8.4.54
August 19th 2010ॐ
पीड् + णिच् 3.1.25 स्वार्थे = पीडि 3.1.32 धातु-संज्ञा
पीडि + क्त (त 1.3.8) 3.2.102, 1.1.26, 3.4.70 (कर्मणि) = पीडि इत 7.2.35 = पीडित 6.4.52
पृथिवी + ङस् + अञ् 5.1.42 = पार्थिवी + अ 7.2.117, 1.1.51, 1.2.46, 2.4.71 = पार्थिव् + अ 1.4.18, 6.4.148
ईक्ष् – गीता 6.29, 18.25, 1.27
वि + ईक्ष् + क्त्वा 3.4.21, 1.4.58, 1.4.60, 2.2.18 = वि + ईक्ष् + य 7.1.37
प्रथितवंशजन्मन: 6.4.137 stops 6.4.134, 2.2.35 puts सप्तमी first
चितिँ = चिन्त् 7.1.58, 1.1.47
चिन्त् + णिच् 3.1.25 = चिन्ति
वि + चिन्ति + य 3.4.21, 7.1.37 = वि चिन्त् य 6.4.51
नम् + णिच् 3.1.26 = नामि 7.2.116 = नमि 6.4.92 using गणसूत्रम्
दुर् आ नमि + खल् (अ 1.3.8, 1.3.3) 3.3.126, 3.4.70 = दुरानम 6.4.51
खल् in गीता – 6.35, 6.36, 3.43, 7.19
सम् + स्था + अङ् (अ) 3.3.106 = सम् + स्थ् + अ 6.4.64 = संस्थ + आ 4.1.4 then 6.1.101
2.4.53 replaces ब्रू with वच् आर्द्धधातुके therefore अब्रवीत् cannot be लुँङ्
अ 6.4.71 ब्रू शप् + तिप् = अ ब्रू + ति 2.4.72 = अ ब्रो + त् 3.4.100, 7.3.84 = अ ब्रो ईत् 7.3.93 = अब्रवीत् 6.1.78
August 26, 2010
भगवत् + सुँ (सम्बुद्धौ)
‘ऐश्वर्यस्य समग्रस्य वीर्यस्य यशसः श्रियः । ज्ञानवैराग्ययोश्चैव षण्णां भग इतीरणा ॥’
भगवन्त् + स् 7.1.70
भगवन्त् 6.1.68 = भगवन् 8.2.23
कर्मन् + सुँ 4.1.2 = कर्मन् 7.1.23 = कर्म 1.4.14, 1.1.62, 8.2.7
If we see a प्रथमा/द्वितीया-एकवचनम् which is ending in अकार:, then the प्रातिपदिकम् must be नपुंसकम् ending in अन्
दुस् + कृ + खल् (अ) 3.3.126 = दुस् + कर 7.3.84, 1.1.51 = दु:कर 8.2.66, 8.3.15 = दुष्कर 8.3.41
तद् + ङि + त्रल् 5.3.10 = त अ त्र 1.2.46, 2.4.71, 7.2.102, 5.3.1 = तत्र 6.1.97
तुमुँन् 3.3.10, 3.3.158, 3.4.65
सह् + शप् + इ 3.4.78 = सह + ए 3.4.79 = सहे 6.1.97
मतङ्ग + ङसिँ + जन् + ड (अ) 3.2.98 = मतङ्ग + ज् अ 6.4.143, 2.4.71, 1.2.46
प्र स्था + लिँट् प्रथम-पुरुष-बहुवचनम् = स्था + इरे 3.4.78, 3.4.81
स्था स्था + इरे 6.1.8 = स्थ + स्था + इरे 7.4.59 = थ + स्था + इरे 7.4.61 = त स्थ् इरे 1.2.5, 6.4.64
September 2, 2010
प्रतस्थिरे 1.3.22 tells us to use the आत्मनेपदम् affix when स्था is preceded by सम् etc
धनुस् + अम् + भृ + क्विँप् (1.3.3, 1.3.2, 1.3.8, 6.1.67)
तुँक्-आगम: by 6.1.71, 1.1.46 – गीता 8.4
अम् drops by 3.1.93, 1.2.46, 2.4.71
ह्री + श्तिप् 3.3.108 वा. = ह्री + शप् + श्तिप् 3.1.68 = ह्री + श्तिप् 2.4.75 = ह् र् ई ह्री + श्तिप् 6.1.10 = ह् र् इ + ह्री + श्तिप् 7.4.59 = हि + ह्री + श्तिप् 7.4.60 =झि + ह्री + ति (1.3.3, 1.3.8) 7.4.62 = झिह्रेति 7.3.84
झिह्रेति + ङसिँ = झिह्रेते 1.4.7, 7.3.111 + अस् = झिह्रेते: 6.1.110 = जिह्रेते: 8.4.54
ह्रीप् + णिच् 7.3.36 = ह्रेपि 7.3.86, 3.1.32
ह्रेपि + त = ह्रेपि + इत 7.2.35 = ह्रेपित 6.4.52
हन् + घञ् 3.3.18 = घन् + अ 7.3.54 = घान् + अ 7.2.116 = घात 7.3.32
September 9, 2010
गीता 16.1-16.3 is one sentence
in गीता application of सूत्रम् 3.4.82
णल् in उवाच
अतुस् in प्रदध्मतु: 1.14
उस् in दध्मु: 1.18
सम्प्रसारणम् 6.1.15-16
वच् + लिँट् 3.2.115 = वच् + ल् 1.3.2, 1.3.3, 1.3.9 = वच् + तिप् 3.4.78 = वच् + णल् 3.4.82 (अ 1.3.7, 1.3.3) = वच् वच् अ 6.1.8 = व वच् अ 7.4.60 = व वाच् अ 7.2.116 = उ अ वाच् अ 6.1.17 = उवाच 6.1.108
सार्वविभक्तिक: तसिँ: – 5.4.44 वा.
कृतम् अव्ययम् 1.1.37, 1.4.57
धा + त 3.4.78 = ध + धा + त 6.1.8, 7.4.59 = ध धा ए 3.4.81, 1.1.55 = ध + ध् + ए 1.2.5, 6.4.64, 1.1.52 = द धे 8.4.54
September 16, 2010
पुरुष + ङस् + अण् = पुरुष + अ 1.2.46, 2.4.71 = पौरुष + अ 7.2.117 = पौरुष 1.4.1, 1.4.18, 6.4.148 – गीता 7.8, 18.25
इन्द्रगोप + सुँ + मात्रच् 5.2.37 = इन्द्रगोपमात्र 2.4.71
पार्श्व + अम् + गम् + ड (अ 1.3.7) 2.2.19, 3.2.48 = पार्श्वग् + अ 1.2.46, 2.4.71, 6.4.143
अभि + हृ = आ नी
अभि + हृ + ल्युट् 3.3.115 = अभिहरण 7.3.84, 1.1.51, 7.1.1, 8.4.2
तोय + अम् + दा + क (अ 1.3.8) 3.2.3 = तोय दा अ 1.2.46, 2.4.71 = तोय द् अ 6.4.64
in the तद्धितप्रत्यय: शस् – सकार: is not an इत् – प्रयोजनाभावात्
1.1.23 gave the संख्या-संज्ञा to the term “गण” allowing 5.4.43
वि आ दि 7.4.60 देश (णल् 3.4.82) 7.3.86
September 23, 2010
ओ३म्
तैजस = तेजस् + ङस् + अण् 4.3.134 = तेजस् + अण् 1.2.46, 2.4.71 = तैजस 7.2.117
from 4.1.83 to 4.4.2 the default प्रत्यय: is अण्
तेजस् + ङस् + मयट् 4.3.143 = तेजस् + मयट् 1.2.46, 2.4.71 = तेजरुँ + मय 1.4.17, 8.2.66 = तेज उ मय 6.1.114 = तजोमय 6.1.87
वि + आ + दिश् has the meaning of प्र हि
प्र हि + लिँट् = हि + तिप् 3.4.78 = हि + णल् (अ 1.3.7, 1.3.3) 3.4.82 = हि हि अ 6.1.8 = झि हि अ 7.4.62 = झि घि अ 7.3.56, 1.1.54 = झि घै अ 7.2.115 = झि घाय 6.1.78 = जिघाय 8.4.54
दाशरथिस् + राम: = दाशरथी राम: 8.2.66, 1.3.2, 8.3.14, 6.3.111
आ + दा = ग्रह्
दशरथ + ङस् + इञ् 4.1.95 = दाशरथ + इञ् 7.2.117, 1.2.46, 2.4.71 = दाशरथि 1.4.18, 6.4.148, 1.1.52
वि + ईक्ष् + क्त्वा 3.4.21 = वि ईक्ष् + य 7.1.37
दा दा त 6.1.8, 3.4.78 = दा दा ए 3.4.81, 1.1.55 = द दा ए 7.4.59 = द द् ए 1.2.5, 6.4.64
स्वप् + क्त = स् व् अ प् त= सुप्त 1.1.45, 6.1.15, 6.1.108 – active form by 3.4.72
भुज + सुँ + गम् + ड 3.2.48 = भुज + गम् + ड (अ 1.3.7) = भुज ग् अ 6.4.143
If the विग्रह-वाक्यम् of a समास: has the term इव then look at 2.1.55-56
भी + णिच् 3.1.26 = भी ष् इ 7.3.40 (only applies when no आकारादेश: by 6.1.56) = भीषि 3.1.32
भीषि + ल्यु 3.1.134 = भीषि अन 7.1.1 = भीषण 6.4.51, 8.4.2
September 30, 2010
ओ३म्
मुख्याभ्यासकार्याणि – 7.4.59, 60, 62, 66
1-4-17, 18 पद/भ-संज्ञा when स्वादि-प्रत्यय: is added.
प्रसुप्त 2.2.18 – गतिसमास:
प्रसुप्त + सुँ + भुजगेन्द्र + सुँ 2.1.57 = प्रसुप्तभुजगेन्द्र 1.2.46, 2.4.71
भुजग + आम् + इन्द्र + सुँ 2.2.8
6.3.67 – मुँम् (म्) – 1.1.47
भय + अम् + कृ + खच् (अ 1.3.8, 1.3.3) 3.2.43 = भय + कर् अ 7.3.84, 1.1.51 = भयम् + कर 6.3.67, 1.1.47 = भयङ्कर
3.4.72 – क्तप्रत्यय: कर्तरि
मृग + अम् + अनुसृ + णिनिँ (इन् 1.3.7, 1.3.2) = मृगानुसारिन् 7.2.115, 1.1.51
October 7, 2010
ओ३म्
यथा स्यात् तथा means that we have an adverb
स्मि + अच् 3.3.56 = स्मय 7.3.84, 6.1.78
विस्मय + टा + स्तिमित + सुँ – तृतीया-तत्पुरुष:
पुष्प-चाप = पुष्प-रचित-चाप (शाक-पार्थिव-समास:)
नञ् will bring in 6.3.73-74
नातियत्नत: 6.3.73,74 have not been applied otherwise we would have had अनतियत्नत:
सुप् सुपा, सह सुपा, केवलसमास: – miscellaneous compounds
5.4.44 वार्त्तिकम् – सार्वविभक्तिक: तसिँ:
तन् + क्त
if धातु: has “उ” as an इत् – then 7.2.56, 7.2.15 will stop the इड् – निष्ठायाम् – गीता 9.4
तत 6.4.37 – नकार-लोप:
प्रादि-समास: – is when प्र etc get compounded with another term and there is a participle that is implied.
आततज्यम् – eg. in गीता – “स्थित-प्रज्ञ” 2.54
पुंवद्भाव: use 6.3.34 for बहुव्रीहि:, 6.3.42 कर्मधारय:
आततज्य 1.2.48, 1.2.43 – बहुव्रीहि:
अधिज्य 1.2.48, 1.2.44 – प्रादिसमास:
नि + अवेदयत् 3.1.26, 7.3.86, 3.4.78, 3.4.100, 3.1.68, 7.3.84, 6.1.78, 6.4.71
क्षत्त्रम् defined in 2.53 रघुवंशम्
3.1.35 – any derived धातु: (most causative) then आम् प्रत्यय: – अनुप्रयोग-लिँट् 3.1.40
पुँक् 7.3.36
October 14, 2010
पुनर् + क्षत्त्रम् = पुन: क्षत्त्रम् 8.3.15 = पुन: क्षत्त्रम् 8.3.35
8.3.35 खर्+शर् conjunct (hard consonant + sibilant) – most of the time it will be the conjunct क्ष्
गीता – 5.25
मात्रा + अम् + अतिक्रान्त + सुँ = अतिमात्र 1.2.44, 1.2.48
2.2.18 वार्त्तिकम् – अत्यादयः क्रान्ताद्यर्थे द्वितीयया।
अतिमात्रम् च तत् कर्षणम् – कर्मधारय-समास: 2.1.57, 1.2.42
भन्ज् (भञ्ज्) + लँट् 3.2.123 = भन्ज् + आन 3.2.124, 1.3.13, 1.4.100 = भन्ज् + यक् (य) + आन 3.1.67 = भज्य आन 6.4.24 = भज्यमान 7.2.82
दृह् / दृंह् + क्त (त) = दृढ 7.2.20
भृगु + अण् 4.1.114 = भार् गु अ 7.2.117, 1.1.51 = भार्गव 6.4.146, 6.1.78
क्षत्त्रम् – रघुवंशम् 2.53, गीता 18.43
क्षत्त्र + घ 4.1.138 = क्षत्त्र + इय 7.1.2 = क्षत्त्र् इय 1.4.18, 6.4.148
क्षण् + क्विँप् 3.3.94 वा. = क्षण् 6.1.67 = क्ष 6.4.40 वा. = क्षत् 6.1.71
क्षत् + ङसिँ + त्रै + क (अ) 3.2.4 (योग-विभाग:), 2.2.19 = क्षत् + त्रा + अ 1.2.46, 2.4.71, 6.1.45 =क्षत् + त्र् अ 6.4.64 = क्षत्त्र
उद्यत 6.4.37
2.1.49-72 कर्मधारय-समास:
October 21, 2010
मैथिल: 7.2.117-118 आदि-वृद्धि: (ञित्, णित्, कित्)
When विग्रह-वाक्यम् has यद्/तद् then बहुव्रीहि:
सापेक्षत्वेऽपि गमकत्वात् समास:।
1.4.23-55 कारके, and 2.3 – विभक्ति-प्रकरणम्
राघवाय 1.4.32, 2.3.13
उपपद-समास: – 2.2.19, 3.1.92
main rules 3.2.1-3.2.100
In the विग्रह-वाक्यम् of an उपपद-समास: there will be a तिङन्तम् पदम्
योनि + ङसिँ + जन् + ड 3.2.98 = योनि + जन् + अ 1.2.46, 2.4.71, 1.3.7 = योनि + ज् +अ 6.4.143 अनुबन्धकरण-सामर्थ्यात्
रूप + इनिँ 5.2.115 = रूप् इन् 1.3.2, 1.4.18, 6.4.148 then 4.1.5
अति सृज् = दा
तपस् + सुँ + विन् 5.2.121
सृज् + क्तवतुँ = सृष् टवत् 8.2.36, 8.4.41
सृष्टवान् 7.1.70, 6.4.14, 8.2.23 (then no 8.2.7 because of 8.2.1)
October 28, 2010
ओ३म्
धा + क्त = हित 7-4-42
1-3-12 पद-व्यवस्था – इत्-स्वर:
7-2-10 इण्-निषेध: – धातु-अच्-स्वर:
पुरस् + धा + असिँ (डित्) 4-232 उणादि-प्रत्यय: = पुरस् + ध् अस् 6-4-143 = पुरोधस् 8-2-66, 6-1-114, 6-1-87
अधिपति + ङे = अधिपते + ए 1-4-8, 7-3-111, 1-3-8 then 6-1-78
प्राहिणोत् = प्र + अ हि णो त् 3-4-78, 3-4-100, 3-1-73, 6-4-71, 7-3-84, 8-4-15
दुहितृ + ङस् = दुहितुर् स् 6-1-111, 1-1-51, then 8-2-24
भृत्यभाव + इन् 5-2-115 = भृत्यभाविन् 1-4-18, 6-4-148
काल: फलम् पचति ।
फलम् पच्यते । 3-1-87
अनु + इ + एष् + अ use 6-4-78
November 4, 2010
ओ३म्
लकार-प्रक्रिया-क्रम: (धातु-वृत्ति:, कौमुदी) लँट्, लिँट्, लुँट्, लृँट्, लोँट्, लँङ्, लिँङ् (विधिलिँङ्, आशीर्लिँङ्), लुँङ्, लृँङ्
इष् + लिँट् = इष् + ल् 1-3-2, 1-3-3 = इष् + तिप् 3-4-78 = इष् + णल् 3-4-82 = इष् + अ 1-3-7, 1-3-3 = इष् + इष् + अ 6-1-8, 1-1-59 = इ + इष् + अ 7-4-60 = इ + एष 7-3-86 = इयेष 6-4-78
इ इषतुस् = ईषतु: 1-2-5, 6-1-101
आ चकाङ्क्ष 7-4-60, 7-4-59, 7-4-62
द्वौ चकारौ तुल्यकालद्योतनार्थौ
एनम् 2-4-34
कल्पवृक्षफलधर्म + इनिँ (इन्) 5-2-115 = कल्पवृक्षफलधर्मिन् 1-4-18, 6-4-148
कल्पवृक्षफलधर्मिन् + सुँ 4-1-2 = कल्पवृक्षफलधर्मि 7-1-23, 8-2-7
सुकृताम् 2-3-67 वा. (2-3-2, 2-3-65, 2-3-69)
काङ्क्षितम् 3-3-114 (neuter noun (not adjective), in connection with this षष्ठी has to be used by 2-3-67 वा.)
November 11, 2010
ओ३म्
बल + अम् + भिद् + क्विँप् (सर्वापहारलोप: 1-3-3, 1-3-2, 1-3-8, 1-3-9, 6-1-67) 2-2-19, 3-1-92, 3-2-76
पाप + शस् + कृ + क्विँप् = पापकृत् 6-1-71, 1-3-3, 1-3-2, 1-1-46
Similarly देहभृत्
बलभित्सखि + टच् (1-3-7, 1-3-3 – अ) = बलभित्सख 1-4-18, 6-4-148
वश + इनिँ (5-2-115, 1-3-2 – इन्) = वशिन् 1-4-18, 6-4-148
वशिन् + सुँ 4-1-2 = वशिन् 6-1-68 = वशी 6-4-13, 8-2-7
कृप् + णिच् 3-1-26 = कर्पि 7-3-86, 1-1-51 = कर्पि + इत 3-2-102, 7-2-35 = कर्पित 6-4-52 = कल्पित 8-2-18
कृ + श (अ 1-3-8) 3-3-100 = कृ + य + अ 3-1-67, 1-1-5 = क्रिय अ 7-4-28, 1-1-53 = क्रिया 6-1-97, 4-1-4, 6-1-101
पुरस् क्रिया 1-4-67, 2-2-18 = पुरस्क्रिया 8-2-66, 8-3-15, 8-3-40
जन्म् अन् ङस् (अस्) = जन्मन: 6-4-137
मूर्ध् अन् ङि = मूर्ध्नि 6-4-134 – गीता 8-12
श्रु + क्वसुँ 3-2-108 =शुश्रुवस् 6-1-8, 7-4-60
शुश्रुवस् + सुँ 4-1-2 = शुश्रुवन्स् 6-1-68, 7-1-70, 1-1-47 = शुश्रुवान्स् 6-4-10 = शुश्रुवान् 8-2-23 (no 8-2-7)
दीधी + ति 3-3-174 = दीधी इति 7-2-9 वा. = दीधिति 7-4-53
प्र स्था त 1-3-22 = प्र + थ स्था ए 7-4-61, 7-4-59, 3-4-81, 1-1-55 = प्र थ स्थ् + ए 1-2-5, 6-4-64 = प्रतस्थे 8-4-54
November 18, 2010
ओ३म्
आ + सद् + लिँट् = सद् + तिप् 3-4-78 = सद् + णल् 3-4-82 = सद् + अ 1-3-7, 1-3-3 = सद् + सद् + अ 6-1-1, 6-1-8 = स + सद् + अ 7-4-60 = आ ससाद 7-2-116
वेष्टि 3-1-26, 3-1-32 + लँट् 3-2-123 = वेष्टि + शतृँ (अत्) 3-2-124 = वेष्टि + अ + अत् 3-1-68 = वेष्टे + अ + अत् 7-3-84 = वेष्टयत् 6-1-78, 6-1-97
वेष्टयत् + सुँ 4-1-2 = वेष्टयन्त् + सुँ 7-1-70, 1-1-47 = वेष्टयन् 1-3-2, 6-1-68, 8-2-23 then no 8-2-7
बलानि is the अणि-कर्तॄणि
पाद + टा + पा + क 2-2-19, 3-2-4 (“सुपि” इति योग-विभाग:) = पाद + पा + अ 1-2-46, 2-4-71, 1-3-8 = पाद + प् + अ 6-4-64
परि + धा + कि 3-3-92 = परि + ध् + इ 1-3-8, 6-4-64
परिधि + च्विँ 5-4-50 = परिधि 1-3-7, 1-3-2, 1-3-9, 6-1-67 = परिधी 7-4-26
परिधी 1-4-61 + कृ + शतृँ = कृ + उ 3-1-79 + शतृँ = कर् 7-3-84, 1-1-51 + उ + अत् 1-3-8, 1-3-2 = कुर् 6-4-110 व् 6-1-77 + अत् = कुर्वत् 8-2-79
युवन् + ति 4-1-77 = युवति 1-4-17, 8-2-7
सक्त 6-4-24
अ सह् + स् 3-1-43, 44 त = अ सह् + इष् ट् 7-2-35, 8-3-59, 8-4-41
सह् + क्तवतुँ 7-2-48 = सढ् तवत् 1-3-8, 1-3-2, 8-2-31 = सढ् धवत् 8-2-40 = सढ् ढवत् 8-4-41 = स ढवत् 8-3-13 = सोढवत् 6-3-112
November 25, 2010
ओ३म्
आयत्त 7-2-14
आयत् + क्त 3-2-102 = आयत्त 7-2-14, 1-3-8
भूपति + औ = भूपती 6-1-102 (check prohibitions 103, 104)
उप मा + अङ् 3-3-106 = उपम 6-4-64 = उपम + टाप् 4-1-4 = उपमा 6-1-101
वरुण-वासवोपम 1-2-43, 2-2-24, 1-2-48, 1-2-46
सम् + आ + इ + क्त्वा (ल्यप्) 3-4-21, 7-1-37 = समेय = समेत्य 6-1-71, 6-1-86
वि + तन् + लिँट् 3-2-115 = वि + तन् + तस् 3-4-78 = वि + तन् + अतुस् 3-4-82 = वितेनतु: 6-4-120, 8-2-66, 8-3-15
रघूणाम् 2-3-65
December 2, 2010
ओ३म्
उद् + वह् + अच् (अ)
पृथिवी + ङस् + अण् 4-1-83, 4-1-92 = पृथिवी अ 1-2-46, 2-4-71, 1-3-3, = पार्थिवी + अ 7-2-117, 1-1-51 = पार्थिव् + अ 1-4-18, 6-4-148
पार्थिव + ङीप् (ई) 4-1-15 (over-ruled 4-1-4) = पार्थिव् + ई 1-4-18, 6-4-148
उद् + अ वह् + शप् (अ) + तिप् (त् 3-4-100)
णत्वम् 8-4-1 to 8-4-39
Last six are निषेधा: 8-4-34 to 8-4-39
अनुज 2-2-19, 3-2-99, 1-3-7, 6-4-143 then 4-1-4, 6-1-101
उद् + अ वह् + शप् (अ) + तस् (ताम् 3-4-78)
भा + लिँट् 3-2-115 = भा + झि 1-3-3, 1-3-2, 3-4-78 = भा + उस् 3-4-82 = भा भा + उस् 6-1-8, 1-1-59 = भ भा + उस् 7-4-59 = बभु: 1-2-5, 6-4-64, 8-2-66, 8-3-15, 8-4-54
सिद्धिमत् + जस् = सिद्धिमन्त: 7-1-70
December 9, 2010
ओ३म्
नृ + शस् + पा + क (अ 1-3-8) 2-2-19, 3-1-92, 3-2-3 = नृ + पा + अ 1-2-46, 2-4-71 = नृ + प् अ 6-4-64
अ गम् + अङ् (3-1-55) + झि (अन्ति 7-1-3) (अन् 3-4-100, 8-2-23) 6-1-97
सम् नि भा + अच् (अ) क 3-1-136 = सम् नि भ् अ 6-4-64, 1-3-8
नि + विश् + णिच् (3-1-26) = वेशि 7-3-86
नि + वेशि + ल्यप् 3-4-21, 7-1-37 (य 1-3-8, 1-3-3) = निवेश्य 6-4-51
आ + दा + त 3-2-102, 1-1-26 = आ + द् त् त 7-4-47 = आत्त्त 8-4-55 = आत्त 8-4-65
आत्तरति: 6-3-34
December 16, 2010
ओ३म्
गीता 2-12, 3-5, 3-23
न जातु never
वर्त्मन् + सुप् 4-1-2 = वर्त्मन् + सु 1-3-3 = वर्त्म + सु 1-4-17, 8-2-7
Now because of 8-2-1, 8-2-2 we cannot apply 7-3-103.
ध्वज + जस् + तरु + जस् = ध्वजतरव: (कर्मधारय:/इतरेतरद्वन्द्व:)
ध्वजतरु + शस् + प्र + मथ् + णिनिँ 3-2-78 = ध्वजतरुप्रमाथिन् 1-2-46, 2-4-71, 1-3-2, 1-3-7, 7-2-116
प्रति + अप् जस् 2-2-24 वा. = प्रति + अप् 1-2-46, 2-4-71 = प्रति + ईप् 6-3-97, 1-1-67, 1-1-54 = प्रतीप 6-1-101, 5-4-74
पतीप + अम् + गम् + ड (अ 1-3-7) 2-2-19, 3-2-48 = प्रतीपग 1-2-46, 2-4-71, 6-4-143 extension.
उत् + तट + ङसिँ 2-2-18 प्रादिसमास: = उत्तट 1-2-46, 2-4-71
स्थल + ङीष् (1-3-8, 1-3-3) 4-1-42 = स्थली 1-4-18, 6-4-148
वरूथ + इनिँ 5-2-115 = वरूथिन् 1-3-2, 1-4-18, 6-4-148 then 4-1-5
भृशतया 2-3-18 वा.
भृशम् 2-4-18 वा.
क्लिश्यन्ति स्म 3-2-118
चिक्लिशु: 3-4-82, 6-1-8, 7-4-60, 7-4-62
December 23, 2010
ओ३म्
उद्धता: तटा: यै: ते – बहुव्रीहि: 2-2-24 वा.
उत् + तट + अम् 2-2-18 वा. – प्रादिसमास:
परि + धा + कि 3-3-92 (इ 1-3-8) = परि + ध् + इ 6-4-64, 1-1-52
In on-line आप्टे the 10th गण: is showing as 1st गण: – for example लक्षयति/ते is showing as 1U.
लक्ष् + त 1-3-13, 3-4-78 = लक्ष् + ते 3-4-79 = लक्ष् + य + ते 3-1-67
लक्ष् + णिच् (इ 1-3-7, 1-3-3) = लक्षि 3-1-32
लक्षि + य + ते = लक्ष् + य + ते 6-4-51
भोगवेष्टित: 3-1-32
विनता + ङस् + ढक् 4-1-92, 4-1-120 = विनता + ढक् 1-2-46, 2-4-71 = विनता + एय् अ 7-1-2 (no 1-3-7) = वैनता + एय् अ 7-2-118 = वैनत् + एय् अ 1-4-18, 6-4-148
शम् + णिच् (इ 1-3-7, 1-3-3) = शामि 7-2-116 = शमि 6-4-92, गणसूत्रम्
शमि 3-1-32 क्त (त 1-3-8) 3-2-102= शमि + इत 3-4-114, 7-2-35 = शमि + त 6-4-52
नो (गीता 17-28,) 1-1-15, 6-1-125
December 30, 2010
ओ३म्
अव्यय-कोश:।
अङ्गना 5-2-100, 4-1-4, 6-1-101
रजस् + सुँ + वलच् 5-2-112 = रजस् + वल 1-2-46, 2-4-71, 1-3-3 then 1-4-19 (रजस् gets भसञ्ज्ञा) hence no 8-2-66
श्यै + इनन् (इन 1-3-3) = श्येन 6-1-45, 6-1-87
सन्ध्या + ङि + अण् 4-1-83, 4-3-53 = सान्ध्या + अ 7-2-117, 1-2-46, 2-4-71, 1-3-3 = सान्ध्य् + अ 1-4-18, 6-4-148
भू + लिँट् = भू + उस् 3-4-78, 3-4-82 = बभूव् उस् 7-4-73, 6-4-88, 8-4-54
भृगु + ङस् + अण् 4-1-83, 4-1-92 = भार्गव 6-4-146, 7-2-117, 1-1-51, 6-1-78
वस् + इत 3-2-102, 1-3-8, 7-2-52 = उस् इत 6-1-15, 6-1-108 = उषित 8-3-60 (गीता 6-41 उषित्वा)
चुद् + णिच् = चोदि 3-1-25, 3-1-32
चोदि + शप् + शतृँ 3-2-124 ext = चोदयत् 7-3-84, 6-1-78, 6-1-97
चोदयन्त् + ङीप् 4-1-6, 7-1-81
ववासिरे 3-4-81
January 6, 2011
ओ३म्
गणसूत्रम् under 5-2-100 अङ्गात् कल्याणे।
कल्याणि = शोभनानि अङ्गानि अस्या: सन्ति इति अङ्गना।
तिरस् + अन्चुँ + क्विँन् 3-2-59 (सर्वापहार-लोप: 1-3-2, 1-3-3, 1-3-8, 6-1-67) आम् = तिरस् + अच् 6-4-24, 1-3-2 आम् = तिरस् + च् 6-4-138 आम् = तिरश्चाम् 8-4-40
भय + अम् + कृ + खज् 3-2-43 = भय + कृ + खज् (अ 1-3-8, 1-3-3) 1-2-46, 2-4-71 = भय + कर् अ 7-3-84, 1-1-51 = भयमुँम् 6-3-67, 1-1-47 + कर् अ = भयंकर/भयङ्कर 8-3-23, 8-4-59
तत्प्रतीपपवनादि + अम् = तत्प्रतीपपवनादि 7-1-23
स: प्रतीप: पवन: आदि: यत्र तत्।
विकृति: एव वैकृतम् 5-4-38
विकृति सुँ + अण् (अ 1-3-3) = वैकृति + अ 7-2-117, 1-2-46, 2-4-71 = वैकृत् + अ 1-4-18, 6-4-148
प्र + ईक्ष् + ल्यप् (य) 3-4-21, 7-1-37 then 6-1-87
गीता 6-13 सम्प्रेक्ष्य
क्षिति + ङस् = क्षिते: 7-3-111, 6-1-110
अधि + कृतुँक् (त् 1-3-2, 1-3-3) य 3-4-21, 7-1-37, 6-1-71
द्विवचनमतन्त्रम् 3-4-21 व्याख्यानम्
प्रेक्ष्य, अधिकृत्य, अन्वयुङ्क्त
कृ + क्यप् 3-1-120 = कृत्य 1-3-8, 1-3-3, (1-1-5 stops 7-3-84), 6-1-71
कार्य 3-1-120, 3-1-124 अम् + ज्ञा + क (अ 1-3-8) 3-2-3 then 6-4-64
अधि + कृ = उद् + दिश् in meaning
अनु + युज् = प्रच्छ् in meaning
अनु + अ 6-4-71 यु श्नम् 3-1-78, 1-1-47 (न 1-3-8, 1-3-3) ज् त = अनु + अयुन् ज्त 1-2-4, 6-4-111 = अनु + अयुन् ग्त 8-2-30 = अनु + अयुं ग्त 8-3-24 = अनु + अयुङ् क्त 8-4-55, 8-4-58 then 6-1-77
सु (शोभन:) अन्त: यस्य तत् = स्वन्तम्
शुभ: उदर्क: यस्य तत्
लघु + णिच् 3-1-26 वा. (also गणसूत्रम् चुरादिगणे pp 726) = लघ् इ 6-4-155 वा. (also गणसूत्रम् चुरादिगणे pp 726)
अ लघि शप् + तिप् = अलघय् अ त् 6-4-71, 7-3-84, 6-1-78, 1-3-8, 1-3-3, 3-4-100
लघूकृतवान् 5-4-50, 7-4-26, 1-4-61, 1-4-80
उत्थित 7-4-40, 8-4-61, 8-4-65 – गीता 11-12
January 13, 2011
ओ३म्
Correction from last class – तिरस् + अन्चुँ + क्विँन् 3-2-59
प्रादुस् is in the ऊर्यादि-गण: 1-4-61 – gets गति-सञ्ज्ञा
वाह + जस् + इनिँ 5-2-115 (इन् 1-3-2) = वाहिन् 1-2-46, 2-4-71, 1-4-18, 6-4-148 then 4-1-5
आस cannot be लिँट्-प्रयोग: because of 3-4-115, 2-4-52
आस is an अव्ययम् which mimics लिँट्-प्रयोग: (प्रथम-पुरुष-एकवचनम्) “आस”
अस् + लिँट् 3-2-115 = अस् + तिप् 1-3-2, 1-3-3, 3-4-78 = अस् + णल् (अ 1-3-7, 1-3-3) 3-4-82 = अस् अस् अ 1-1-59, 6-1-8 = अ अस् अ 7-4-60 = आ अस 7-4-70 then 6-1-101 (Note that without 7-4-70, 6-1-97 would have applied to give an undesired form.)
नयनानि प्रमृज्य सैनिकै: तेजस: राशि: दृष्ट: (?)
गीता 1-36
लक्ष् + णिच् 3-1-25 = लक्षि then add अनीयर् = लक्षणीय 1-3-3, 6-4-51, 8-4-2
उत् थ्थित 8-4-61 = उत्थ्थित/उत्थित 8-4-65
धा + शतृँ 3-2-123, 3-2-124 क्वचित् प्रथमासमानाधिकरणे ऽपि भवति।
धा धा अत् 1-3-8, 1-3-2, 3-1-68, 2-4-75, 6-1-10
द ध् अत् 7-4-59, 8-4-54, 6-4-112
द ध् अत् + सुँ 1-2-46, 4-1-2, 7-1-78 stops 7-1-70 then 1-3-2, 6-1-68 = दधत्
पितृ + ङसिँ + यत् (य 1-3-3) 4-3-79 = पितृ + य 1-2-46, 2-4-71 = पित्री + य 7-4-27, 1-1-53 = पित्र्य 1-4-18, 6-4-148
पितु:/मातु: आगत:।
मातृ + ङसिँ + ठञ् (ठ 1-3-3) 4-3-78 = मातृक 1-2-46, 2-4-71, 7-3-51 = मातृक
January 20, 2011
ओ३म्
दीधी + क्तिन् 3-3-94 – normally due to 7-2-9 the क्तिन्-प्रत्यय: does not take an इडागम:।
दीधी + इति (1-3-8, 1-3-3) 7-2-9 वा. = दीध् इति 7-4-53
पितृ + ङस् (अस् 1-3-4, 1-3-8) = पि त् ऋ + अ स् = पित् उर् स् 6-1-111, 1-1-51 = पितुर् 8-2-23, 8-2-24 = पितु: 8-3-15
स्थिति (स्था + क्तिन् 3-3-94 = स्थ् इ +ति 7-4-40) भिद् 3-2-76
वि + अव + षो + क्त = व्यव सा 6-1-64, 6-1-45 त = व्यवसित 7-4-40 – गीता 9-30
स्था + लिँट् 3-2-105 (not 3-2-115) = स्था + क्वसुँ (वस् 1-3-8, 1-3-2) 3-2-107 = स्था स्था वस् 6-1-8 = स्थ स्था वस् 7-4-59 = थ स्था वस् 7-4-61 (अपवाद: for 7-4-60) by 7-2-67 इडागम: प्राप्यते – परन्तु न क्रियते – “अकृतव्यूहा: पाणिनीया:”
थ स्था वस् + टा 4-1-2 = थ स्था उस् + आ 1-3-7, 1-4-18, 6-4-131, 6-1-108 = थ स्थ् + उसा 6-4-64 = तस्थुषा 8-3-59, 8-4-54
वेपमान 3-2-123, 3-2-124, 1-4-100, 3-1-68, 7-2-82
प्र + अन्च् क्विँन् 3-2-59, 1-3-2, 1-3-3, 1-3-8, 6-1-67 = प्र + अच् 6-4-24
अ जि यक् त 3-2-111, 1-3-2, 1-3-3, 3-4-78, 1-3-13, 3-1-67, 1-3-3, 6-4-71 = अ जी य त 7-4-25
बभौ 7-1-34
January 27, 2011
ओ३म्
भा + लिँट् = भा + तिप् 3-4-78 = भा + णल् 3-4-82 = भा + भा + णल् 6-1-8 = भ + भा + णल् 7-4-59 = भ + भा + औ 7-1-34 = बभौ 6-1-88, 8-4-54
श्रु + ल्युट् 3-3-117 = श्रु + अन 1-3-8, 1-3-3, 7-1-1 = श्रो + अन 7-3-84 = श्रवण 6-1-78, 8-4-2
अन्त-करणम् = वध:
उद् + वह् + शप् (अ 1-3-8, 1-3-3) + शतृँ (अत् 1-3-8, 1-3-2) 3-2-123, 3-2-124, 1-4-99 = उद् + वहत् 6-1-97 + सुँ 4-1-2 = उद्वहत् 1-3-2, 6-1-68 = उद् वहन्त् 1-1-62, 1-1-43, 7-1-70, 1-1-47 = उद् वहन् 8-2-23 after that no 8-2-7.
गण णिच् (इ 1-3-7, 1-3-3) 3-1-25 = गण् + इ 6-4-48 (because 1-1-57 we cannot apply 7-2-116) = गणि 3-1-32
गणि + अन 3-3-107, 1-3-3, 7-1-1 = गण् अन 6-4-51 = गणना 4-1-4, 6-1-101
वि सद् (6-1-64) + लिँट् = वि + स (7-4-60) + सद् + णल् (अ 1-3-7, 1-3-3) 3-4-78, 3-4-82, 6-1-8 = वि + स साद 7-2-116 = विषसाद 8-3-111 stops 8-3-59, then 8-3-66
कान्दिशीक = काम् दिशम् + ठक् 4-4-1 वा. (इक 7-3-50) = कान्दिशीक 6-3-109
क्षत्रिय-कर्तृक 5-4-153 कप्-प्रत्यय:
दीक्षित 5-2-36
February 3, 2011
ओ३म्
दीक्ष् + क्त 1-1-26, 3-2-102 = दीक्ष् इत 1-3-8, 7-2-35, 3-4-72
दीक्षा + सुँ + इतच् 5-2-36 = दीक्षित 1-2-46, 2-4-71, 1-4-18, 6-4-148, 1-1-52
सम् 2-4-82, 1-1-62, 1-4-14 + जातम् = संजातम् 8-3-23 = संजातम्/सञ्जातम् 8-4-59
“राम:” नाम
नामन् + सुँ = नाम 7-1-23, 8-2-7
others examples कर्म, जन्म, वर्त्म, चर्म, धाम, भस्म
तुल्यम् – क्रियाविशॆषणम् – 2-4-18 वा.
so is अविशेषेण 2-3-18 वा.
आत्मन् + ङसिँ + जन् + ड (अ 1-3-7) 2-2-19, 3-2-98 = आत्मन् + ज् अ 1-2-46, 2-4-71, 6-4-143 व्याख्यानम् = आत्म + ज 1-1-62, 1-4-14, 8-2-7
हित 7-4-42
वृत् शप् (अ 1-3-8, 1-3-3) शानच् (आन 1-3-8, 1-3-3) 3-2-123, 3-2-124 (व्याख्यानम्), 1-4-99, 1-4-100, 3-1-68 = वर्त् (7-3-86, 1-1-51, no 1-2-4, 1-1-5) अ आन = वर्तम् आन 7-2-82
जन् + क्त (त 1-3-8) 3-3-114 = ज आ त 6-4-42, 1-1-52 = जात 6-1-101
जन् + क्तिन् = जाति 3-3-94 – same steps as above
अ कुरु अत = लङ् – गीता 1-1
अ 6-4-71 भू शप् (अ 1-3-3, 1-3-8) तिप् (त् 1-3-3, 3-4-100) = अ भो 7-3-84 (no 1-2-4) अत् = अभव् अत् 6-1-78
हृदय + ङस् + यत् 4-4-95 = हृद् + य 6-3-50, 1-2-46, 2-4-71, 1-3-3
हृदय + अम् + गम् + खच् (अ 1-3-8, 1-3-3) 2-2-19, 3-1-92, 3-2-38 वा. = हृदय मुँम् (म् 1-3-2, 1-3-3) गम 1-2-46, 2-4-71, 6-3-67, 1-1-47 = हृदयंगमम्/हृदयङ्गमम् 8-3-23, 8-4-59
भय + अम् + दा णिनिँ 2-2-19, 3-1-92, 3-2-78 = भयदायिन् 7-3-33 declined neuter nominative singular – गीता 2-17
February 10, 2011
ओ३म्
6-3-50 prescribes a दकारान्तादेश: “हृद्” because if it were तकारान्त: then it would not change to दकारान्त: because when यत्-प्रत्यय: follows the अङ्गम् has the भ-सञ्ज्ञा and not पद-सञ्ज्ञा। So 8-2-39 cannot be used.
अर्घ + ङे + यत् 5-4-25 = अर्घ + यत् 1-2-46, 2-4-71 = अर्घ् + य 1-4-18, 6-4-148, 1-3-3
अन् (6-3-73, 6-3-74) अव ईक्ष् + ल्यप् (3-4-21, 7-1-37)
3-2-97 to 3-2-101 prescribes the डप्रत्यय: after the धातु: “जन्” to form a उपपद-समास:
अग्र + ङि + जन् + ड 2-2-19, 3-2-97 = अग्र + ज् +अ 1-2-46, 2-4-71, 1-3-7, 6-4-143 व्याख्यानम्
Normally the expression of सार्वविभक्तिकस्तसि: is used to refer to 5-4-44 वा.
February 17, 2011
ओ३म्
धा + त 3-2-115, 3-4-78 = धा + ए 3-4-81, 1-1-55 =
धा धा + ए 6-1-8 = ध + धा + ए 7-4-59 = ध ध् ए 6-4-64, 1-2-5, 3-4-115 = दधे 8-4-54
Forming feminine nouns from roots 3-3-94 to 3-3-112
क्षण् + क्विँप् 3-3-94 वा. = क्षण् 6-1-67 = क्ष 6-4-40 वा. = क्षत् 6-1-71
क्षत् + ङसिँ + त्रै + क (अ) 3-2-4 (योग-विभाग:), 2-2-19 = क्षत् + त्रा + अ 1-2-46, 2-4-71, 6-1-45 =क्षत् + त्र् अ 6-4-64 = क्षत्त्र
पुत्र:/पुत्त्र:
त्, त्, र् cannot use 8-4-65.
यक्-प्रत्यय: भाव-कर्म्मणॊ: सार्वधातुके
But 1-3-12 will always hold in the passive.
गीता 9-1
निजगदे 3-4-81, 1-1-55, 6-1-8, 7-4-60, 7-4-62
विवर + सुप् + चर् + णिनिँ (इन् 1-3-2, 1-3-7) 3-2-78 then use 7-2-116
युध् + सन् 3-1-7, 7-2-10 इण्-निषेध:, 1-2-10 then 6-1-1, 6-1-9 = युध्स् युध्स = युयुध्स 7-4-60, 3-1-32
युयुध्स + उ 3-2-168 = युयुत्सु 6-4-48, 8-4-55
February 24, 2011
ओ३म्
Correction in निजगदे – 7-4-62 is used and not 8-4-54.
रुष् + णिच् (इ 1-3-3, 1-3-7) 3-1-26, 1-4-55 = रोषि 7-3-86, 3-1-32
रोषि + क्त (त 1-3-8) 3-2-102, 1-1-26 = रोषि + इत 7-2-35 = रोषित 6-4-52
अपकारवैरिन् + सुँ = अपकारवैरिन् 7-1-23 = अपकारवैरि 1-1-62, 1-4-14, 8-2-7 – example in गीता 2-17
जन् + क्त 3-3-114 = ज आ + त 7-2-14, 6-4-42 then 6-1-101
अपकारवैरिन् 2-1-32
गत: 3-4-72 कर्तरि – शमम् is कर्म
नि + हन् + क्त्वा 3-4-21 = नि + हन् + ल्यप् (य 1-3-8, 1-3-3) 7-1-37, 1-1-56
6-4-38 व्यवस्थितविभाषा – गीता 1-36
निहत्य 6-1-71
स्वप् + क्त 3-2-102, 3-4-72, 7-2-10 = स् उ अ प् त 6-1-15, 1-1-45 = सु प् त 6-1-108
अनमितपूर्वम् – गीता 11-45
March 3, 2011
ओ३म्
अट्-आगम: – 6-4-71 लुँङ्/लँङ्/लृँङ्
लृँङ् – स्य-प्रत्यय: 3-1-33
In लुँङ् – no गण-विकरणम्
In लँङ् – गण-विकरणम्
अ क्षण् उ सिप् 3-2-111, 3-4-78, 3-1-79 (अपवाद: for 3-1-68) = अ क्षण् ओ स् 3-4-100, 7-3-84 then 8-2-66, 8-3-15
क्षतवान् 3-2-102, 1-1-26, 6-4-37 – declined like भगवत्-शब्द:
सम् + अर्थ् = मन् meaning
अर्थ् + णिच् 3-1-25 = अर्थि 3-1-32
अर्थि + इ 3-2-123, 3-4-78 = अर्थि + ए 3-4-79 = अर्थि + शप् + ए 3-1-68 = अर्थे + शप् + ए 7-3-84 = अर्थय् + अ + ए 6-1-77 then 6-1-97
धनुस् + अम् then 7-1-23
2-1-2, 2-1-4 – सुप् सुपा, सह सुपा, केवल-समास:
नम् + णिच् 3-1-26 then 7-2-116, 6-4-92 = नमि 3-1-32
गण-सूत्रम् “…अमन्ताश्च” – मित:
नमि + क्त 3-2-102, 1-1-26 = नमि + इत 1-3-8, 7-2-35 then 6-4-52 = नम् इत
भन्ज् + क्त 3-2-102 (7-2-10 इण्निषेध:) = भज् + त 6-4-24 = भग् + त 8-2-30 = भग् + न 8-2-45
नि + शम् = आ + कर्ण् same meaning “to hear”
इति यावत् used in commentary to mean “in other words, simply meaning this”
अन्यगामिन् 3-2-78, 7-2-116 then declined पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम् use 6-4-13, 8-2-7
2-3-37 सति-सप्तमी
5-3-15 अन्यदा
इ त् 3-2-110, 3-4-78, 3-4-100 = गा त् 2-4-45 then 3-1-43, 3-1-44, 2-4-77, 6-4-71
March 10, 2011
ओ३म्
अनु भू + लँट् 3-2-123 = अनु भू + तिप् 3-4-78 = अनु भू + शप् + तिप् 3-1-68
In 3-3 the rules for making nouns from verbal roots. Feminine nouns 3-3-94 to 3-3-112
कॄत् + णिच् 3-1-25 = किर् त् + इ 7-1-101, 1-1-51 = कीर्ति 8-2-78, 3-1-32
3-3-97 gives the ready-made form “कीर्ति”
भृ + शतृँ 3-2-123, 3-2-124 = भृ + शतृँ 3-1-68, 2-4-75, 1-1-63 = भृ भृ + शतृँ 6-1-10 = बि भृ + शतृँ 7-4-76, 1-1-51, 7-4-60, 8-4-54 = बि भ्रत् 1-2-4, 1-1-5, 6-1-77
हृ + ल्युट् 3-3-115 = हरणम् 7-1-1, 7-3-84, 1-1-51, 8-4-2
हरणात् 2-3-25
उद् + यम् + क्त 3-2-102, 3-4-72 = उद् यत 7-2-10, 6-4-37
March 17, 2011
ओ३म्
तद्-प्रातिपदिकम् – look for the connecting यद्-प्रातिपदिकम्। Vice-versa.
When not present explicitly, supply from the context/ from prior verses. “पूर्वोक्तम्”
Sometimes तद्-प्रातिपदिकम् can be used for “प्रसिद्धम्”
3-3-117 करणाधिकरणयोश्च ।
Used to form the masculine प्रातिपदिकम् “करण”
प्रवृत्ते शस्त्रसम्पाते – good example, सत्-सप्तमी in गीता 1-20, 1-41
2-3-37 सत्-सप्तमी (also called सति-सप्तमी)।
पू + ण्वुल् 3-1-133 = पौ अक 7-2-115, 7-1-1 then 6-1-78
महत् + ङस् + इमनिँच् (इमन् 1-3-2, 1-3-3) 5-1-122 = महत् + + इमन् 1-2-46, 2-4-71 = मह् इमन् 6-4-155
कक्ष + ङि + वतिँ (वत्) 5-1-116 = कक्षवत् 1-2-46, 2-4-71 Meaning is कक्षे इव
चुरादि-गणे “कथ” इत्यादय: आ समाप्ते: अदन्ता: धातव:।
गण + णिच् 3-1-25 = गण् + इ 6-4-48, 3-4-114 – now 7-2-116 cannot operate because of 1-1-57 = गणि 3-1-32
गणि + त 3-2-123, 1-3-13, 3-4-78 = गणि + यक् (य) + ते 3-4-79, 3-1-67 then use 6-4-51
प्रीणाति 3-1-81, 8-4-2
ईश्वरस्य भाव: ऐश्वर्यम् neuter noun – गीता 2-43, 2-44 – ईश्वर + ङस् + ष्यञ् (य 1-3-6, 1-3-3) formed using 5-1-124. Apply 1-2-46, 2-4-71, 7-2-117, 1-4-18, 6-4-148
ईश्वरस्य इदम् ऐश्वरम् adjective – गीता 9-5, 11-3
ईश्वर + ङस् + अण् 4-3-120, 4-1-83 then 1-2-46, 2-4-71, 7-2-117, 1-4-18, 6-4-148
अभाजि – कर्मणि लुँङ्
अ भन्ज् + चिण् त 3-1-66, 6-4-104, 6-4-71, 6-4-33, 7-2-116
March 24, 2011
ओ३म्
वेत्ति सर्वाणि शास्त्राणि गर्वस्तस्य न विद्यते।
विन्त्ते धर्मं सदा सद्भिस्तेषु पूजां च विन्दति ॥
सत्तायां विद्यते (४ – श्यन्) ज्ञाने वेत्ति (२ – लुक्) विन्त्ते (७ – श्नम्) विचारणे ।
विन्दते विन्दति (६ – श) प्राप्तौ श्यन्लुक् श्नम्शेष्विदं क्रमात् ॥
विद् (ज्ञाने) – अदादि-गण:
विद् + लोँट् 3-3-162 = विद् + ल् (1-3-2, 1-3-3) = विद् + सिप् 3-4-78 = विद् + हि 3-4-87 = विद्धि 6-4-101
आ + दा + क्त (त 1-3-8) 1-1-26, 3-2-102, 3-4-70. इण्-निषेध: by 7-2-10 = आ द् त् त 7-4-47 (1-1-54 अपवाद: for 1-1-52. But we want to replace the आकार:। Repeat अच: in 7-4-47, one is पञ्चम्यन्तम्, other is षष्ठ्यन्तम्) = आ त् त् त 8-4-55 = आत्त 8-4-65
नकारजौ अनुस्वारपञ्चमौ झलि धातुषु।
(भञ्ज्) भन्ज् + लुँङ् 3-2-110 = भन्ज् + ल् 1-3-2, 1-3-3 = भन्ज् + त 1-3-13, 3-4-78 = भन्ज् + च्लि त 3-1-43 = भन्ज् + चिण् (इ 1-3-7, 1-3-3) त 3-1-66 = भज् + इ त 6-4-33 = भाजित 7-2-116 = भाजि 6-4-104 = अ भाजि 6-4-71
Second form अभञ्जि 6-4-104, 8-3-24, 8-4-58
वि दारि (3-1-26, 7-2-115, 1-1-51) + क्त 1-1-26, 3-2-102 = वि दार् इत 7-2-35, 6-4-52
खन् + त 3-2-102 इण्-निषेध: 7-2-56, 7-2-15 = खात 6-4-42, 1-1-52, 6-1-101
भन्ज् + लुँङ् 3-2-110 = भन्ज् + ल् 1-3-2, 1-3-3 = भन्ज् + मिप् 3-4-78 = भन्ज् + अम् 3-4-101 = भन्ज् सिँच् (स् 1-3-3, 1-3-2) + अम् 3-1-43, 3-1-44 = भान्ज् स् + अम् 7-2-3 = अ भान्ज् स् अम् 6-4-71 = अ भान्ग् स् अम् 8-2-30 = अ भांग् स् अम् 8-3-24 = अ भांग् ष् अम् 8-3-59 = अभाङ्क्षम् 8-4-55, 8-4-58
मा गर्वी: 3-3-175, 3-4-78, 3-4-100, 3-1-43, 3-1-44, 7-2-35, 7-3-96, 6-4-74, 8-2-28 + वा. (under 8-2-3), 6-1-101
March 31, 2011
ओ३म्
गर्व् + लुँङ् 3-3-175 = गर्व् + ल् 1-3-2, 1-3-3 = गर्व् + सिप् 3-4-78 = गर्व् + स् 3-4-100 = गर्व् + सिँच् स् 3-1-43, 3-1-44 = गर्व् + स् स् 1-3-2, 1-3-3 = गर्व् + स् ईस् 7-3-96 = गर्व् + इस् ईस् 7-2-35 = गर्व् + इ ईस् 8-2-28 = गर्वीस् 6-1-101, 8-2-3 वार्त्तिकम् – सिज्लोप एकादेशे सिद्धो वक्तव्यः। = गर्वी:
Note: 6-4-71 did not apply because of 6-4-74.
उपसर्ग-विभक्ति-स्वर-प्रतिरूपकाश्च। (गण-सूत्रम्) – गण-सूत्रम् under चादि-गण: 1-4-57
अस्मद् + छ 4-3-1, 4-3-120 = अस्मद् + ईय् अ 7-1-2 = म अद् ईय् अ 7-2-98 (एकवचने) = मदीय 6-1-97
गम् + णिच् (इ 1-3-7, 1-3-3) 3-1-26 = गाम् इ 7-2-116 = गमि 6-4-92 (using गण-सूत्रम्)
सम् + गमि + क्त्वा 3-4-21 = सम् + गमि + ल्यप् (य 1-3-8, 1-3-3) 7-1-37 = सम् + गमय् + य 6-4-56
यथा/तथा, यथा स्यात् तथा – means adverb – in पदान्वय: it will come before a verb
सशर 2-2-28, 6-3-82
कृष् + लोँट् (कर्मणि) = कृष् + ल् 1-3-2, 1-3-3 = कृष् + त 3-4-78 = कृष् + ते 3-4-79 = कृष् + ताम् 3-4-90 = कृष् + यक् ताम् 3-1-67
Similarly आस्ताम् – active लोँट् – धातु: “आस्”
योजि 3-1-26, 7-3-86
सम् योजि ल्यप् 7-1-37 then 6-4-51
स्था + तिप् 3-4-78 = स्था + शप् (अ 1-3-8, 1-3-3) तिप् 3-1-68 then 7-3-78
April 7, 2011
ओ३म्
बाह्वो: तर: – षष्ठी-तत्पुरुष:
तुल्यम् (= समम्) बाहुतर: यस्य स:, तेन
उद् गम् + क्त (त 1-3-8) 3-2-102, 1-1-26 = उद्गत 6-4-37
तर्ज् + णिच् 3-1-25 = तर्जि 7-3-86, 3-1-32
तर्जि + क्त 3-2-102, 1-1-26 = तर्जि + इत 7-2-35 = तर्जित 6-4-52
नि हन् + घञ् (अ 1-3-8, 1-3-3) 3-3-18 = हान् अ 7-2-116 = घान् अ 7-3-54 = घात 7-3-32
बन्ध् + लोँट् use 6-4-24 for नकारलोप:
April 14, 2011
ओ३म्
(वृथा) ज्यानिघातकठिनाङ्गुलि: – बहुव्रीहि-समास:
कारके from 1-4-23 to 1-4-55
विभक्ति-विधानम् 2-3
कारक-विभक्ति: – depend on a कारक: defined in 1-4
Examples 2-3-13, 2-3-36
उपपद-विभक्त: – direct विभक्ति-विधानम् defined without reference to कारक:
examples 2-3-16, 2-3-37
क्तवतुँ-प्रत्यय: used कर्तरि by the default rule 3-4-67
क्त-प्रत्यय: used in the passive – because of 3-4-70 (but this has important counter-exception in 3-4-72.)
2-3-37 सत्सप्तमी/सतिसप्तमी one (well-known) action gives the indication of another action. English “on”.
वच् + क्तवतुँ (तवत् 1-3-8, 1-3-2) 3-2-102 = व् अ च् तवत् 7-2-10 इण्निषेध: = उ अ च् तवत् 6-1-15 = उ च् तवत् 6-1-108 then use 8-2-30
In this verse प्रति + पद् means अङ्गी कृ
अङ्गी चकार – is not a compound (2-2-18 does not apply) because चकार is a तिङन्तम् – to form compounds सुप् सुपा is required.
अङ्गीकृतम् is a compound.
अङ्ग + च्विँ (सर्वापहार-लोप: 1-3-7, 1-3-2, 6-1-67) 5-4-50 = अङ्ग = अङ्गी 7-4-32, 1-1-52 then use 1-4-61, 1-4-80
अङ्गी कृ + लिँट् 3-4-115 = अङ्गी च (6-1-8, 7-4-62, 7-4-66, 1-1-51, 7-4-60) कृ + अ 3-4-78, 3-4-82, 1-3-7, 1-3-3 = अङ्गी च कार् अ 7-2-115, 1-1-51
प्रति अपद्यत 3-2-111, 3-4-78, 3-1-69, 6-4-71
विकम्पित 2-2-18
स्मित-विकम्पित 2-1-32
स्मित-विकम्पिताधर: 2-2-24
स्मितम् 3-3-114
April 21, 2011
ओ३म्
2-3-65 – described in the commentary as कृद्योगे (कृत्प्रयोगे) षष्ठी
Examples are कृष्णस्य कृति: (3-3-94)
वज्रस्य भर्ता, पुरां भेत्ता, विश्वस्य कर्ता (3-1-133)
किम् पुनर् ind. – how much more, goes without saying, it is obvious that – गीता 9-33
पूर्वम् च तत् जन्म = पूर्वजन्म 2-1-57, 1-2-42
गम् + क्त 3-2-102 = गत 7-2-10, 6-4-37
समागत: active form by 3-4-72
विधवा – विगत: धव: यस्या: सा। – बहुव्रीहि: 2-2-24 वा.
अतिमात्रम् – मात्राम् अतिक्रान्तम् । – तत्पुरुष: 2-2-18
मालाम् अतिक्रान्त: = राम:
मालाम् अतिक्रान्तम् = रामम्
मालाम् अतिक्रान्तेन = रामेण
मालाम् अतिक्रान्ताय = रामाय
etc.
माला gets the उपसर्जन-सञ्ज्ञा 1-2-44, then use 1-2-48
अतिमात्र 2-2-18 (वा.), 1-2-44, then use 1-2-48
2-2-18 (वा.) – अत्यादयः क्रान्ताद्यर्थे द्वितीयया। good example is अत्यन्तम्
Between अतिमात्रम् लघुदर्शन: – compound by 2-1-4
अभवत् 3-2-111, 3-4-78, 3-4-100, 3-1-68, 7-3-84, 6-1-78, 6-4-71
अम्बुद (अम्बु अम् दा क) 2-2-19, 3-1-92, 3-2-3, 1-2-46, 2-4-71, 1-3-8, 6-4-64
April 28, 2011
ओ३म्
पदान्वय: – adjective, pronoun, noun (may have to be supplied)
बलिन् = बल + सुँ + इनिँ 5-2-115, 5-2-94 then 1-2-46, 2-4-71, 1-3-2, 1-4-18, 6-4-148 = बलिन्
लक्ष्मीवान् but धीमान् 8-2-9, 1-1-54
गीता 11-46, गदिन् 5-2-116
भूमौ निहिता = भूमिनिहिता – सप्तमी-तत्पुरुष:
कर्मन् + ङे + उकञ् 5-1-103 = कर्मन् + उक 1-2-46, 2-4-71, 1-3-3 = कार्मन् + उक 7-2-117 = कार्म् उक 1-4-18, 6-4-144, 1-1-64
रुह् + णिच् 3-1-26 = रोप् इ 1-3-7, 1-3-3, 7-3-86, 7-3-43
भू + अम् + भृ क्विँप् 3-2-76 = भूभृत् 1-2-46, 2-4-71, 1-3-8, 1-3-2, 1-3-3, 6-1-67, 6-1-71, 1-1-46
निष्प्रभ: – निर्गता प्रभा यस्य स: 2-2-24 (वार्त्तिकम्) also 8-3-41
प्रादिभ्यो धातुजस्य उत्तरपदस्य लोपश्च वा बहुव्रीहि: वक्तव्यः। 2-2-24 वा.
प्रभाया: निष्क्रान्त: – तत्पुरुष: 2-2-18 वा. – प्रादिसमास:
निस्तेजस्क: – कप्-प्रत्यय: 5-4-154, 8-3-38
अनुद्विग्नमना: (गीता 2-56) – no कप्-प्रत्यय:
अस् + णल् 3-4-82 = अ अस् अ 6-1-8, 7-4-60, 1-3-7, 1-3-3 = आ आस् अ 7-4-70, 7-2-116
May 5, 2011
ओ३म्
Translated परस्परम् to अन्योन्यम्, स्थितौ = अभियुक्तौ
ष्ठा “गतिनिवृत्तौ” – use 6-1-64 to substitute सकार: in place of षकार:। Following that the ठकार: will change to a थकार: because of the maxim “निमित्तस्यापाये नैमित्तिकस्याप्यपाय:”
6-1-64 is to facilitate 8-3-59
Similarly 6-1-65 is to facilitate 8-4-14
स्था + क्त 3-2-102, 1-1-26, 3-4-72 (important अपवाद: for 3-4-70 in the case of the क्त-प्रत्यय:) = स्थित 1-3-8, 7-2-10, 7-4-40 (examples in गीता 1-14, 2-54, 9-30)
द्वित्वम् 6-1-1 (एकाच:) to 6-1-12, 8-1-1 (सर्वस्य) to 8-1-15
8-1-12 वा. कर्मव्यतिहारे सर्वनाम्नो द्वे भवत इति वक्तव्यं समासवच्च बहुलम्। यदा न समासवत् प्रथमैकवचनं तदा पूर्वपदस्य।
परस्परम् 8-1-12 वा., 8-3-48
अन्योन्यम् 8-1-12 वा.
परस्परं स्थितौ = परस्परस्थितौ 2-1-4
वृध् + शप् + शानच् 3-2-123, 3-2-124, 3-1-68 = वर्ध् अ म् आन 1-3-8, 1-3-3, 7-3-86, 1-1-51, 7-2-82, 1-1-46
हा + क्त 3-2-102, 7-2-10 (इण्-निषेध:) = ही त 6-4-66 = ही न 8-2-45
ओँहाक् त्यागे
पर्वन् + ङि + अण् 4-1-83, 4-3-53 then 1-2-46, 2-4-71, 1-3-3 = पार्वन् अ 7-2-117 (6-4-167 stops 6-4-144) then 8-4-2
शशिन् = शश + इनिँ 5-2-115
शशि (8-2-7) दिवाकरौ 2-2-29
जन + आम् + तल् 4-2-43, 1-3-3, 1-2-46, 1-2-71 then 4-1-4, 6-1-101
May 12, 2011
ओ३म्
व्याहृ 1 P. 1 To speak, say, utter, tell
वि + आ + हृ + लिँट् 3-2-115 = हृ + णल् 3-4-78, 3-4-82, 3-4-115 stops 3-1-68 = हृ हृ + णल् (अ 1-3-7, 1-3-3) 1-1-59, 6-1-8 = झर् हृ + अ 7-4-62, 7-4-66, 1-1-51 = झ हृ + अ 7-4-60 = झ हार् + अ 7-2-115, 1-1-51 then 8-4-54 to give ज हार् + अ
सम् नि भा + क (अ 1-3-8) 3-1-136 = सम् नि भ् + अ 6-4-64, 1-1-52 then 8-3-23, 8-4-59 संनिभ:, सन्निभ:
कृपामृदुस् + राघव: = कृपामृदुर् + राघव: 8-2-66, 1-3-2 = कृपामृदू + राघव: 8-3-14, 6-3-111
रघु + अ = राघु अ 7-2-117 = राघो अ 6-4-146 then 6-1-78
वि + आ + हृ used in the meaning of भाष्
भाष् + लिँट् 3-2-115 = भाष् + त 3-4-78 = भाष् + ए 3-4-81, 1-1-55 = ब भाष् + ए 6-1-8, 7-4-60, 7-4-59, 8-4-54
आशु + गम् + ड (अ 1-3-7) 3-2-48 = आशु + ग् + अ 6-4-143 extend
अव + ईक्ष् + क्त्वा 3-4-21 = अवेक्ष् ल्यप् (य 1-3-8, 1-3-3) 7-1-37
सम् + धा + क्त 3-2-102, 1-1-26 = सम् + हि + त 1-3-8, 7-4-42 then 8-3-23
स्व ङस् + छ 4-2-138, 4-3-120 = स्व + छ 1-2-46, 2-4-71 = स्व + ईय 7-1-2 = स्वक् + ईय – गणसूत्रम् (कुँक्-आगम:)
May 19, 2011
ओ३म्
संहितैकपदे नित्या नित्या धातूपसर्गयो:।
नित्या समासे वाक्ये तु सा विवक्षामपक्षते॥
विप्रस् + इति = विप्र + इति 8-2-66, 1-3-2, 8-3-17, 8-3-19
8-2-1 stops application of 6-1-87
अभिभव: – गीता 1-40, 41
अभिभवति (सप्तमी-एकवचन्म्, प्रातिपदिकम् “अभिभवत्”) त्वयि
भू + लँट् 3-2-123 = भू + शतृँ 3-2-124, 1-4-99 = भू + शप् + शतृँ 3-1-68 = भो + अ + अत् 7-3-84, 1-3-8, 1-3-3, 1-3-2 = भवत् 6-1-78, 6-1-97, 3-1-93, 1-2-46
भवत् + ङि 4-1-2 = भवति
निर्गता दया यस्मिन् तत् = निर्दया 2-2-24 वा. = निर्दय 1-2-43, 1-2-48 then 2-4-18 वा.
प्रहर्तुम् 3-4-65 (not 3-3-10, 3-3-158) example in गीता – 10-16
गम् + क्तिन् 3-3-94, 3-3-18 (ति 1-3-8, 1-3-3) 7-2-9 इण्निषेध: = गति 6-4-37
हन्मि 2-4-72
शंस् + शप् + सिप् 3-2-123, 3-1-68 = शंस् + अ + हि 3-4-87 = शंस् + अ 6-4-105
ब्रूहि 2-4-72 गुणनिषेध: by 1-2-4, 1-1-3
अनेन 7-2-112
May 26, 2011
ओ३म्
तिङन्तं न समस्यते।
प्रति (1-4-59, 1-4-80) उवाच
वच् णल् (अ 1-3-7, 1-3-3) 3-2-115, 3-4-78, 3-4-82, 3-4-115 stops 3-1-68, 1-2-5 does not apply, therefore 6-1-15 does not apply.
वच् वच् अ 1-1-59, 6-1-8 = उ अ वच् अ 7-4-60, 6-1-17, 1-1-45 = उ वच् अ 6-1-108 = उ वाच् अ 7-2-116
तत्त्वत: 5-4-44 वा. = तत्त्वेन adverb 2-3-18 वा.
पुरा 2-4-82 तुँट् (त् 1-3-2, 1-3-3) ट्यु (यु 1-3-7) 4-3-23, 4-3-53, 1-1-46 = पुरातन 7-1-1
पुराण 4-3-23, 4-3-53, 2-1-49 तुँट्-अभाव:।
विद् मि 3-2-123, 3-4-78, 3-1-68, 2-4-72, 1-1-61, 1-1-63 = वेद् मि 7-3-86
विद्म: (गीता 2-6) 1-2-4, 1-1-5 stopped 7-3-86
गाम् 15-13 गीता
6-1-93 आ + ओतो = औतो
गो + अम् 4-1-2 = गाम् 6-1-93
भू + अम् 4-1-2 = भ् उवँङ् (उव् 1-3-2, 1-3-3) अम् 6-4-77, 1-1-53
तॄ + क्त (त 1-3-8) 3-2-102, 1-1-26, 3-4-72 active, 7-2-10 इण्-निषेध:, 1-1-5 does गुण-निषेध:।
तिर् त 7-1-100 = तिर् न 8-2-42 = तीर् न 8-2-77 = तीर् ण 8-4-1
विष्णु + अण् (अ) 4-1-83, 4-3-120 = वैष्णु + अ 7-2-117 = वैष्णो + अ 1-4-18, 6-4-146 = वैष्णव् + अ 6-1-78
धामन् + अम् 4-1-2 = धाम 7-1-23, 8-2-7
दृश् + सन् (स) 3-1-7, 7-2-10 then 1-2-10, 1-1-5 stops गुण:।
दृश् + स् दृश् + सन् (स) 6-1-9 = दर् दृश् स 7-4-60, 7-4-66, 1-1-51 = दि दृश् स 7-4-60, 7-4-79 = दि दृष् स 8-2-36 = दि दृक् ष 8-2-41, 8-3-59, 3-1-32 then 3-2-168
Apply 3-2-168, 6-4-48
इच्छु 3-2-169
कोपित 3-1-26, 7-3-86, 3-1-32, 3-2-102, 7-2-35, 6-4-52
June 2, 2011
ओ३म्
पात्रसात् च = पात्रसाच्च 8-2-39, 8-4-40, 8-4-55
जयविपर्ययस् + अपि = जयविपर्ययोऽपि 8-2-66, 6-1-113, 6-1-87, 6-1-109
श्लाघ्यस् + एव = श्लाघ्य + एव 8-2-66, 8-3-17, 8-3-19, 8-2-1 stops 6-1-88
भस्मसात् – गीता 4-37
भस्मन् + अम् + सातिँ (सात् 1-3-2) 5-4-52 = भस्मन् + सात् 1-2-46, 2-4-71
कृतवत् 3-2-102, 1-1-26, 3-4-67 (3-4-70 doesn’t apply.)
भस्मन् सात् + कृतवत् + ङस् 4-1-2 (अस् 1-3-8, 1-3-4) = भस्मसात् कृतवत: 1-1-62, 1-4-14, 8-2-7, 8-2-66, 8-3-15
भस्मन् + अम् + च्विँ (सर्वापहारलोप: 1-3-7, 1-3-2, 6-1-67) 5-4-52 = भस्मन् 1-2-46, 2-4-71 = भस्म 1-1-62, 1-4-14, 8-2-7 = भस्मी 7-4-32, 1-1-52 (8-2-2 limited 8-2-1)
कृ + शतृँ (अत् 1-3-8, 1-3-2) 3-2-123, 3-2-124 = कृ + उ + अत् 3-1-79
कर् + उ + अत् 7-3-84, 1-1-51 = कुर् + उ + अत् 1-2-4, 6-4-110, 7-3-86 does not apply because of –
तपरकरणं लघूपधस्य गुणनिवृत्त्यर्थम्। 1-1-69
कुर् + व् + अत् 6-1-77, 8-2-79 stops 8-2-77
पात्रसात् 5-4-55
ससागराम् 2-2-28, 6-3-82, 4-1-4, 6-1-101
कृतकृत्य – गीता 15-20
कृ + क्यप् = कृत्य 3-1-120, 6-1-71
परमे तिष्ठति = परमेष्ठिन् – उणादि-सूत्रम् 4-10. Apply 6-4-64, 6-3-9/6-3-14, 8-3-97
आहित 7-4-42
ईप्स 7-4-55
लोलुप 2-4-74
June 9, 2011
ओ३म्
पात्र + ङि 2-3-9 + सातिँ (सात् 1-3-2) 5-4-55 = पात्र + सात् 1-2-46, 2-4-71
अधीन 1-4-97, 2-3-9, 2-1-40, 5-4-7
गम् + क्तिन् 3-3-94, 1-3-8, 7-2-9, 6-4-37 = गति 3-1-93, 1-2-46
रक्ष् + सिप् 3-3-162 (अधीष्टे), 3-4-78 = रक्ष 3-4-87, 3-1-68, 6-4-105
मति + सुँ + मतुँप् (प्रशंसायाम्) 5-2-94 = मति मत् 1-2-46, 2-4-71, 1-3-2, 1-3-3
पुण्यतीर्थ – 2-1-60 वा. – समानाधिकरणाधिकारे शाकपार्थिवादीनाम्
उपसङ्ख्यानम् उत्तरपदलोपश्च।
आप् + सन् 3-1-7 = ईप्स 1-3-3, 7-2-10, 6-1-9, 7-4-55, 7-4-58
गीता 18-23, 18-24 ईप्सु: 3-2-168
ईप्स + क्त 3-1-32, 3-2-102, 1-1-26, 3-4-70
= ईप्स + इत 7-2-35 (no 7-2-10), 1-3-8 = ईप्स् इत 3-4-114, 6-4-48
पाल् णिच् = पालि 3-1-25 (पालँ रक्षणे १०. ९८)
पालय 3-1-32, 3-3-162, 3-4-78, 3-4-87, 3-1-68, 7-3-84, 6-1-78, 6-4-105
पद्धति 6-3-54, 8-4-62
खिली 5-4-50, 1-3-2, 1-3-7, 6-1-67, 7-4-32
खिलीकृत 1-4-61, 2-2-18
दुर् + गम् खल् (अ 1-3-8, 1-3-3) 3-3-126
लुप् + यङ् 3-1-24 = लोलुप्य 6-1-9, 7-4-82, 3-1-32
लोलुप्य + अच् 3-1-134 = लोलुप 2-4-74, why not 7-3-86 because of 1-1-4
निःस्पृह 2-2-24, 1-2-48
पीडि 3-1-25 स्य + ति 3-3-13, 3-4-78, 3-1-33 then 7-2-35, 7-3-84, 6-1-78, 8-3-59
हन् + हि 3-3-162, 3-4-78, 3-4-87, 3-1-68, 2-4-72 = ज हि 6-4-36, 1-1-55. 6-4-105 does not apply because of 6-4-22
Verse 88
दुर् + अति इ खल् (अ 1-3-8, 1-3-3) 3-3-126
वि स सर्ज 3-4-82
षॊ (6-1-64, 6-1-45 सा) + ण्वुल् 3-1-133, 7-1-1, 7-3-33
June 16, 2011
ओ३म्
पदँ गतौ ४.६५
पद् + लँङ् 3-2-111 = पद् + त 1-3-2, 1-3-3, 1-3-9, 3-4-78
= पद् + श्यन् + त 3-1-69 = पद् + य + त 1-3-8, 1-3-3
= अ पद्यत 6-4-71
प्रति + अपद्यत = प्रत्यपद्यत 6-1-77
प्राक् (प्राच्याम् दिशि) 5-3-30 मुखम् यस्य स: 2-2-24, 2-2-35 = प्राङ्मुख: 8-4-45 – बहुव्रीहि-समास:
सृज् (सृजँ विसर्गे ६. १५०) + लिँट् 3-2-115 = सृज् + णल् 1-3-2, 1-3-3, 1-3-9, 3-4-78, 3-4-82 = सृज् सृज् अ 1-3-7, 1-3-3, 6-1-8
= सृ सृज् अ 7-4-60 = सर् सृज् अ 7-4-66, 1-1-51
= स सृज् अ 7-4-60 = स सर्ज् अ 7-3-86, 1-1-51
षो अन्तकर्मणि ४.४२ – गीता 9-30
= सो 6-1-64
= सा + ण्वुल् 6-1-45, 3-1-133
= सा + वु 1-3-7, 1-3-3
= सा + अक 7-1-1
= सायुँक् अक 7-3-33 आतो युक् चिण्कृतोः
= साय् अक 1-3-2, 1-3-3
भृगु + ङस् + अण् 4-1-83, 4-1-92
= भृगु + अ 1-3-3, 1-2-46, 2-4-71
= भार्गु + अ 7-2-117, 1-1-51 = भार्गो + अ 1-4-18, 6-4-146
= भार्गव् + अ 6-1-78
सु कृ (डुकृञ् करणे ८.१०) क्विँप् 3-2-76 क्विप् च = सु कृ 1-3-2, 1-3-3, 1-3-8, 1-3-9, 6-1-67 = सु कृतुँक् 6-1-71 = सुकृत् 1-3-2, 1-3-3
साधुकारिन् 3-2-78, 7-2-115, 1-1-51
परितो हन्यते अनेन इति परिघ: – ref. 3-3-84 परौ घः ।
परिशब्दे उपपदे हन्तेर् धातोः अप् प्रत्ययो भवति करणे कारके, घशब्दश्चादेशः।
दुर् + अति इ (इण् गतौ २.४०) खल् (अ 1-3-8, 1-3-3) 3-3-126
= दुर् + अति ए अ 7-3-84 = दुर् + अति अय् अ 6-1-78
= दुर् + अत्य् अय् अ 6-1-77 = दुरत्यय 3-1-93, 1-2-46
Example in गीता 7-14
Verse 89
नि धा कि 3-3-92, 1-1-20 = नि धा इ 1-3-8 = नि ध् इ 6-4-64
तपसाम् निधि: = तपोनिधि:
तपस् आम् निधि सुँ 2-2-8, 1-2-43, 2-2-30
= तपस् निधि 1-2-46, 2-4-71
= तपरुँ निधि 1-1-62, 1-4-14, 8-2-66
= तपउ निधि 6-1-114 = तपोनिधि 6-1-87
तपोनिधि + ङस् 4-1-2 = तपोनिधि + अस् 1-3-8, 1-3-4
= तपोनिधे + अस् 7-3-111 = तपोनिधेस् 6-1-110
= तपोनिधे: 8-2-66, 8-3-15
क्षमूँ सहने ४.१०३
क्षम् + लोँट् (कर्मणि) 3-3-162
= क्षम् + त 1-3-2, 1-3-3, 1-3-13, 3-4-78
= क्षम् + ते 3-4-79 = क्षम् + ताम् 3-4-90
= क्षम् + यक् (य 1-3-3) + ताम् 3-1-67 = क्षम्यताम्
वदँ व्यक्तायां वाचि १.११६४
वद् + लँट् 3-2-123 = वद् + शतृँ 3-2-124, 1-4-99
= वद् + शप् + शतृँ 3-1-68 = वदत् 1-3-8, 1-3-3, 1-3-2, 6-1-97
स्पृशँ संस्पर्शने ६.१५८
स्पृश् + लँङ् 3-2-111 = स्पृश् + ति 1-3-2, 1-3-3, 3-4-78
= स्पृश् + त् 3-4-100 = स्पृश् + श + त् 3-1-77
“श” is ङित्-वत् by 3-4-113, 1-2-4
And hence 1-1-5 prevents 7-3-86 from doing a गुणादेश: for the ऋकार:
= स्पृश् + अ + त् 1-3-8 = अ स्पृशत् 6-4-71
तरस् सुँ विनिँ 5-2-121 = तरस् विन् 1-3-2, 1-2-46, 2-4-71
“तरस्” gets the भ-सञ्ज्ञा by 1-4-19. Hence 8-2-66 doesn’t apply.
णमँ प्रह्वत्वे शब्दे च १. ११३६
= नम् 6-1-65, 1-3-2
नम् + क्तिन् 3-3-94 = नम् ति 1-3-8, 1-3-3, 7-2-9
= नति 6-4-37
प्र + नति: = प्रणति: 8-4-14
कीर्ति 3-3-97
कीर्ति + ङे 4-1-2 = कीर्ति + ए 1-3-8 = कीर्ते ए 1-4-6, 7-3-111
= कीर्तय् ए 6-1-78
June 23, 2011
ओ३म्
Verse 90
राजस: = रजोगुणप्रधान:
रज: प्रधानतया अस्ति अस्य इति राजस:
रजस् + सुँ + अण् by 5-2-103 वार्त्तिकम् – अण्प्रकरणे ज्योत्स्नादिभ्य उप्सङ्ख्यानम् ।
= रजस् + अ 1-3-3, 1-2-46, 2-4-71
= राजस् + अ 7-2-117
राजसस्य भाव: राजसत्वम्
राजस ङस् त्व 5-1-119 तस्य भावस्त्वतलौ ।
= राजस त्व 1-2-46, 2-4-71
धूञ् कम्पने ९. २०
अवधूय 3-4-21, 7-1-37
मातु: आगतम् = मातृकम्
मातृ ङसिँ ठञ् 4-3-78 ऋतष्ठञ् । – ऋकारान्तेभ्यः प्रातिपदिकेभ्यो विद्यायोनिसम्बन्धवाचिभ्यः ठञ् प्रत्ययो भवति तत आगतः इत्येतस्मिन् विषये।
= मातृ ठ 1-3-3, 1-2-46, 2-4-71
Note: 1-3-7 does not apply because of the special rules 7-3-50, 7-3-51. ठस्य इकादेशं वक्ष्यति।
= मातृ क 7-3-51 इसुसुक्तान्तात् कः ।
पितु: आगतम् = पित्र्यम्
पितृ ङसिँ यत् 4-3-79 पितुर्यच्च । पितृशब्दाद् यत् प्रत्ययो भवति, चकाराट् ठञ् च “तत आगतः” इत्येतस्मिन् विषये।
= पितृ य 1-3-3, 1-2-46, 2-4-71
= पित् रीङ् य 7-4-27, 1-1-53
= पित्री य 1-3-3
= पित्र् य 1-4-18, 6-4-148
गमॢ- [गतौ] १. ११३७
गम् + णिच् 3-1-26
= गम् + इ 1-3-7, 1-3-3
= गामि 7-2-116
= गमि 6-4-92. By गण-सूत्रम् “जनीजॄष्क्नसुरञ्जोऽमन्ताश्च, “गमॢ” becomes मित्।
गमि + क्त 3-1-32, 3-2-102, 1-1-26
= गमि + इत 1-3-8, 7-2-35 (7-2-10 doesn’t apply)
= गमित 6-4-52
शमुँ उपशमे ४. ९८
शम् + घञ् 3-3-18 भावे
= शम् + अ 1-3-8,1-3-3
= शम – 7-3-34 stops 7-2-116
णिदिँ कुत्सायाम् १. ६९
निन्द् + क्त 1-3-2, 6-1-65, 7-1-58, 1-1-47, 3-2-102, 1-1-26
= निन्द् + इत 1-3-8, 7-2-35. Note: 6-4-24 does not apply.
अनुग्रही 5-4-50, 1-3-2, 1-3-7, 6-1-67, 7-4-32
अनुग्रहीकृत 1-4-61, 2-2-18
Verse 91
साधँ संसिद्धौ ५. १९
साध् + णिच् 3-1-26
= साध् इ 1-3-7, 1-3-3
साधि लँट् 3-1-32, 3-2-123
= साधि मिप् 1-3-2, 1-3-3, 3-4-78
= साधि शप् मिप् 3-1-68
= साधे अ मि 1-3-8, 1-3-3, 7-3-84
= साधय मि 6-1-78
= साधयामि 7-3-101
विघ्नानाम् अभाव: = अविघ्नम्
विघ्न आम् नञ् 2-1-6
= नञ् विघ्न आम् 1-2-43, 2-2-30
= नञ् विघ्न 1-2-46, 2-4-71
= अ विघ्न 1-3-3, 6-3-73
अविघ्न + सुँ 4-1-2 = अविघ्न + अम् 2-4-18, 2-4-83 = अविघ्नम् 6-1-107
पदँ गतौ ४. ६५
पद् + णिच् 3-1-26 = पादि 1-3-7, 1-3-3, 7-2-116
पादि + लृँट् 3-1-32, 3-3-14
= पादि + शतृँ 3-2-127, 3-3-14
= पादि + स्य + अत् 3-1-33, 1-3-2, 1-3-8
= पादि + इस्य + अत् 7-2-35
= पादे + इस्य + अत् 7-3-84
= पादय् + इस्य + अत् 6-1-78
= पादय् + इस्यत् 6-1-97 then use 8-3-59
June 30, 2011
ओ३म्
सलक्ष्मण 6-3-82
महेश्वराद् आगतानि माहेश्वराणि सूत्राणि।
महेश्वर + ङसिँ + अण् 4-3-74 तत आगतः, 4-1-83 प्राग्दीव्यतोऽण्
= महेश्वर + अ 1-3-3, 1-2-46, 2-4-71
= माहेश्वर + अ 7-2-117
= माहेश्वर् + अ 1-4-18, 6-4-148
ब्रूञ् (ब्रूञ् व्यक्तायां वाचि २. ३९)
वच् + लिँट् 2-4-53 ब्रुवो वचिः, 3-2-105 छन्दसि लिट् (not 3-2-115 परोक्षे लिट्)
= वच् + क्वसुँ 3-2-107 क्वसुश्च
= वच् + वस् 1-3-8, 1-3-2
सम्प्रसारणं तदाश्रयं च कार्यं बलवत्। Hence 6-1-15 is applied before 6-1-8
= उच् + वस् 6-1-15, 6-1-108
= उच् उच् + वस् 6-1-8
= ऊच् वस् 7-4-60, 6-1-101
= ऊचिवस् 7-2-67 वस्वेकाजाद्घसाम् ।
ऊचिवस् + सुँ 4-1-2
= ऊचिवन्स् + स् 7-1-70, 1-1-47, 1-3-2, 1-3-3
= ऊचिवान्स् + स् 6-4-10
= ऊचिवान्स् 6-1-68
= ऊचिवान् 8-2-23. After this 8-2-7 cannot apply because of 8-2-1.
डुधाञ् धारणपोषणयोः | दान इत्यप्येके ३. ११ ||
धा + लिँट् 1-3-5, 1-3-3, 3-2-115
= धा + त 1-3-2, 1-3-3, 3-4-78
= धा + ए 3-4-81, 1-1-55
= धा धा ए 6-1-8
= ध धा ए 7-4-59
= धध् ए 1-2-5, 6-4-64
= दधे 8-4-54
अग्रे जात: इति अग्रज:
अग्र ङि जन् ड 2-2-19, 3-2-97
= अग्र जन् अ 1-3-7, 1-2-46, 2-4-71
= अग्र ज् अ 6-4-143 व्याख्यानम् – डिति अभस्य अपि अनुबन्धकरणसामर्थ्यात् टिलोपो भवति।
Verse 92
विजय: अस्य अस्ति इति विजयी
विजय सुँ इनिँ 5-2-115 = विजय इन् 1-3-2, 1-2-46, 2-4-71
= विजय् इन् 1-4-18, 6-4-148
जन् + क्त 3-2-102, 1-1-26, 3-4-72 = ज आ + त 1-3-8, 6-4-42, 1-1-52 = जात 6-1-101
परि रभ् means “to embrace”
परिरभ्य 3-4-21, 7-1-37
स्नेहात् – पञ्चमी by 2-3-25 विभाषा गुणेऽस्त्रियाम् ।
मनँ ज्ञाने ४. ७३
मन् + लँङ् 3-2-111 = मन् + त 3-4-78
= मन् + श्यन् + त 3-1-69 = मन् य त 1-3-8, 1-3-3
= अमन्यत 6-4-71, 1-1-46, 1-3-3
कक्षस्य अग्नि: = कक्षाग्नि: 2-2-8
कक्षाग्निना लङ्घित: = कक्षाग्निलङ्घित: 2-1-32
कक्षाग्निलङ्घित: च असौ तरु: = कक्षाग्निलङ्घिततरु: 2-1-57
July 7, 2011
ओ३म्
Verse 93
पथिन् + ङि = पथ् इ 1-3-8, 1-4-18, 7-1-88
गम् + णिच् 3-1-26 = गम् + इ 1-3-7, 1-3-3
= गामि 7-2-116 = गमि 6-4-92 – गण-सूत्रम् in the धातुपाठ:
“जनीजॄष्क्नसुरञ्जोऽमन्ताश्च”।
गमि + क्त्वा 3-1-32, 3-4-21 = गमि इत्वा 1-3-8, 7-2-35 (no 7-2-10)
= गमे इत्वा 1-2-18, 7-3-84 = गमय् इत्वा 6-1-78
रम् + यत् 3-1-98 = रम् + य 1-3-3
किम् सुँ + डति 5-2-41 = किम् + अति 1-3-7, 1-2-46, 2-4-71
= क् अति 1-4-18, 6-4-143
कति + शस् = कति 1-1-23, 1-1-25, 7-1-22
अविशत् 3-2-111, 3-4-78, 3-4-100, 3-1-77, 1-2-4, (1-1-5 stops 7-3-86), 6-4-71
दृश् + ल्युट् 3-3-113 – बहुलकात् कर्तरि ल्युट्
= दृश् अन 1-3-8, 1-3-3, 7-1-1 = दर्शन 7-3-86, 1-1-51
स्त्रियाम् –
दर्शन + ङीप् 4-1-15 = दर्शन् + ई 1-4-18, 6-4-148
अङ्गना 5-2-100 – गण-सूत्रम् – अङ्गात् कल्याणे
कुवलय + जस् + इतच् 5-2-36 = कुवलय + इत 1-3-3, 1-2-46, 2-4-71
= कुवलय् + इत 1-4-18, 6-4-148
गवाम् अक्षि इव = गवाक्ष:
गो आम् अक्षि सुँ 2-2-8 = गो अक्षि 1-2-46, 2-4-71
= गव अक्षि 6-1-123 व्यवस्थितविभाषा
= गवाक्षि + अच् 6-1-101, 5-4-76
= गवाक्ष् + अ 1-3-3, 1-4-18, 6-4-148
उप कृ + ण्यत् 3-1-124 = कार् य 1-3-7, 1-3-3, 7-2-115, 1-1-51
उपकार्य + टाप् 4-1-4 = उपकार्या 1-3-7, 1-3-3, 6-1-101
शर्व सुँ कल्पप् 5-3-67 ईषदसमाप्तौ कल्पब्देश्यदेशीयरः ।
= शर्वकल्प 1-3-3, 1-2-46, 2-4-71
Chapter 12
वदिँ अभिवादनस्तुत्योः १. ११
व नुँम् द् 7-1-58 = वन्द् 1-3-2, 1-3-3, 8-3-24, 8-4-58
वन्द् + लँट् 3-2-123
= वन्द् महि 3-4-78 = वन्द् महे 3-4-79
= वन्द् शप् महे 3-1-68 = वन्द् अ महे 1-3-8, 1-3-3
= वन्दामहे 7-3-101
दण्ड् + णिच् 3-1-26 = दण्डि 1-3-7, 1-3-3, 3-1-32
उद् (अतिशयेन) दण्डयति = उद्दण्ड: (दो:)
उद् दण्डि अच् 3-1-134 = उद्दण्ड 6-4-51, 1-3-3
महान् च असौ उद्दण्डश्च = महोद्दण्ड:
महत् सुँ उद्दण्ड सुँ 2-1-57 = महत् उद्दण्ड 1-2-46, 2-4-71
= मह आ उद्दण्ड 6-3-46 = महा उद्दण्ड 6-1-101 = महोद्दण्ड 6-1-87
दो: दण्ड: इव = दोर्दण्ड: 2-1-56
महोद्दण्डौ दोर्दण्डौ ययो: तौ (रामलक्ष्मणौ) 2-2-24
रघून् (लक्षणया) रघुवंशसम्भूतान् नन्दयति इति रघुनन्दन:
टुनदिँ समृद्धौ १. ७०
न नुँम् द् 1-3-5, 1-3-2, 7-1-58, 1-1-47 = नन्द् 1-3-2, 1-3-3, 8-3-24, 8-4-58
नन्द् णिच् 3-1-26 = नन्दि 1-3-7, 1-3-3, 3-1-32
नन्दि + ल्यु 3-1-134 = नन्दि + अन 1-3-8, 7-1-1 = नन्दन 6-4-51
रघु आम् नन्दन सुँ 2-3-65, 2-2-8, 1-2-43, 2-2-30 = रघुनन्दन 1-2-46, 2-4-71
तजसा निर्जितम् = तेजोनिर्जितम् 2-1-32
मार्तण्डस्य मण्डलम् = मार्तण्डमण्डलम् 2-2-8
तेजोनिर्जितम् मार्तण्डमण्डलम् याभ्याम् तौ 2-2-24
July 14, 2011
ओ३म्
Verse 1
ष्णिहँ प्रीतौ ४. ९७
स्निह् 1-3-2, 6-1-64, as per the न्यायः “निमित्तापाये नैमित्तिकस्याप्यपाय:”
स्निह् + णिच् 3-1-26 = स्नेहि 1-3-7, 1-3-3, 7-3-86, 3-1-32
स्नेहि + अच् 3-1-134 = स्नेह् अ 6-4-51, 1-3-3
स्निह् + घञ् 3-3-19 = स्नेह् अ 1-3-8, 1-3-3, 7-3-86
प्रीञ् तर्पणे कान्तौ च ९. २
प्री + णिच् 3-1-26 = प्रीनुँक् इ 1-3-7, 1-3-3, धूञ्प्रीञोर् नुग्वक्तव्यः। वार्त्तिकम् under 7-3-37, 1-1-46
= प्रीनि 1-3-2, 1-3-3
विश् क्त 3-2-102, 1-1-26 = विश् त 1-3-8, 7-2-10
= विष् त 8-2-36 = विष् ट 8-4-41
उपेयिवस् (3-2-109)
उपेयिवान् – पुंलिङ्गे प्रथमा एकवचनम् – derivation similar to that of ऊचिवान् shown above.
असँ भुवि २. ६०
अस् + लङ् 3-2-111 = अस् + ल् 1-3-2, 1-3-3
= अस् + तिप् 3-4-78 = अस् + त् 1-3-3, 3-4-100
= अस् त् 3-1-68, 2-4-72 = अस् ईत् 7-3-96, 1-1-46
= आसीत् 6-4-72, 6-1-90
षदॢँ विशरणगत्यवसादनेषु १. ९९०
सद् 6-1-64, 1-3-2 + क्त 3-2-102, 1-1-26
= सद् त 1-3-8, 7-2-10 = सन्न 8-2-42
वा गतिगन्धनयोः २. ४५
निर् वा क्त 3-2-102, 1-1-26 = निर्वाण 8-2-50
वृद्ध ङस् वुञ् 5-1-133 = वृद्ध वु 1-3-3, 1-2-46, 2-4-71
= वृद्ध अक 7-1-1 = वार्द्ध अक 7-2-117, 1-1-51
= वार्द्ध् अक 1-4-18, 6-4-148 = वार्द्धक
Verse 2
उपगत: कण्ठम्। अत्यादयः क्रान्ताद्यर्थे द्वितीयया। (२-२-१८ वार्त्तिकम्) इति समास:।
उपगत: कण्ठ: समीपमस्य, इति वा।
आ गम् + क्त्वा 3-4-21 = आ गम् + ल्यप् 7-1-37
= आगम्य/आगत्य 6-4-38 व्यवस्थितविभाषा च इयम्, तेन मकारान्तानां विकल्पो भवति, अन्यत्र नित्यम् एव लोपः।
असुँ क्षेपणे ४. १०६ ||
As per 1-3-13 भावकर्म्मणोः, only आत्मनेपदम् can be used in the passive.
(1) अस् + लोँट् । By 3-3-162 लोट् च , the affix लोँट् comes after a धातुः when used in the sense of command/request.
(2) अस् + ल् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
(3) अस् + त । 3-4-78 तिप्तस्झिसिप्थस्थमिब्वस्मस् तातांझथासाथांध्वमिड्वहिमहिङ् mandates the प्रत्ययः “त” as the the substitute for the लकारः। “त” gets the सार्वधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-113 तिङ्शित्सार्वधातुकम् – The affixes of the तिङ्-प्रत्याहारः and the affixes that have शकारः as an इत् get the designation of सार्वधातुकम् if they are prescribed in the “धातो:” अधिकार:।
(4) अस् + ते । By 3-4-79 टित आत्मनेपदानां टेरे, the टि-भागः of a आत्मनेपद-प्रत्ययः which substitutes a टित्-लकारः (a लकार: which has टकार: as a इत्), gets एकारः as the replacement.
(5) अस् + ताम् । By 3-4-90 आमेतः, the एकार: of लोँट् is replaced by आम् ।
(6) अस् + यक् + ताम् । By 3-1-67 सार्वधातुके यक्, the यक्-प्रत्ययः follows a धातुः when a सार्वधातुक-प्रत्ययः follows denoting the action of the verb (भावे) or the object of the verb (कर्मणि)। यक् gets आर्धधातुक-सञ्ज्ञा by 3-4-114 आर्द्धधातुकं शेषः।
(6) अस् + य + ताम् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः।
श्रयति हरिमिति श्री:।
श्रिञ् सेवायाम् १. १०४४
श्रि + क्विँप् 3-2-178 = श्री By वार्त्तिकम् – क्विब्वचिप्रच्छ्यायतस्तुकटप्रुजुश्रीणां दीर्घोऽसंप्रसारणं च।
श्री + सुँ 4-1-2 = श्री: 1-3-2, 8-2-66, 8-3-15. Since the ending ईकार: of “श्री” is not the स्त्री-प्रत्यय: “ङी”, 6-1-68 does not apply.
आह उवाचार्थे। तिङन्तप्रतिरूपकम् अव्ययम्।
उपसर्गविभक्तिस्वरप्रतिरूपकाश्च निपाताः। गणसूत्रम् under 1-4-57 चादयोऽसत्त्वे।
जॄष्- [वयोहानौ] ४. २५
जीर्यते अनया इति जरा। यद्वा जरणम्।
जॄ + अङ् 3-3-104 षिद्भिदादिभ्योऽङ्, 3-3-19 अकर्तरि च कारके संज्ञायाम्, 3-3-18 भावे।
= जर् + अ 7-4-16 ऋदृशोऽङि गुणः, 1-1-51, 1-3-3
= जर + टाप् 4-1-4 = जरा 1-3-7, 1-3-3, 6-1-101
July 21, 2011
ओ३म्
Verse 3
रामस्य अभ्युदयश्रुति: – सापेक्षत्वेऽपि गमकत्वात् समास:।
3-2-4 सुपि स्थः । अत्र योगविभागः कर्तव्यः सुपि इति। सुपि आकारान्तेभ्यः कप्रत्ययो भवति। पादेन पिबति इति पादपः।
पुरे भव: = पौर:
पुर ङि अण् 4-1-83, 4-3-53 = पुर अ 1-3-3, 1-2-46, 2-4-71
= पौर अ 7-2-117 = पौर् अ 1-4-18, 6-4-148
पौराणाम् कान्त: = पौरकान्त:
कमुँ कान्तौ (इच्छायाम्) १. ५११
कम् + क्त (वर्तमाने) 3-2-188 (अनुक्तसमुच्चयार्थश्चकारः।), 1-1-26
कम् + त 1-3-8, 7-2-56 उदितो वा, 7-2-15 यस्य विभाषा
काम् त 6-4-15
काम् त + सुँ 4-1-2 = कान्त: 1-3-2, 8-2-66, 8-3-15, 8-3-24, 8-4-58
अभि + उद् + इ + अच् 3-3-56 एरच्
= अभि + उद् + ए + अ 1-3-3, 7-3-84
= अभि + उद् + अय् + अ 6-1-78
श्रूयते इति श्रुति: 3-3-19, 3-3-94
एकम् एकम् प्रति = प्रत्येकम्
2-1-6 अव्ययं विभक्तिसमीपसमृद्धिव्यृद्ध्यर्थाभावात्ययासम्प्रतिशब्दप्रादुर्भावपश्चाद्यथाऽऽनुपूर्व्ययौगपद्यसादृश्यसम्पत्तिसाकल्यान्तवचनेषु ।
योग्यता-वीप्सा-पदार्थानतिवृत्ति-सादृश्यानि यथार्था:।
एक अम् प्रति 2-1-6 = प्रति एक अम् 1-2-43, 2-2-30
= प्रति एक 1-2-46, 2-4-71
= प्रत्येक 6-1-77
प्रत्येक + सुँ 4-1-2 = प्रत्येक + अम् 2-4-83 नाव्ययीभावादतोऽम्त्वपञ्चम्याः
= प्रत्येकम् 6-1-107
ह्लादीँ [अव्यक्ते शब्दे] सुखे च १. २७
ह्लाद् + णिच् 3-1-26
= ह्लादि – धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32
ह्लादि + लिँट् 3-2-115
= ह्लादि + आम् + लिँट् 3-1-35
= ह्लादय् + आम् + लिँट् 6-4-55 (otherwise 6-4-51 would have applied)
= ह्लादयाम् 2-4-81
= ह्लादयाम् सुँ 3-1-93, 1-1-62, 1-2-46, 4-1-2
= ह्लादयाम् 2-4-81
= ह्लादयाम् कृ लिँट् 3-1-40
= ह्लादयाम् कृ त 1-3-2, 1-3-3, 3-4-78
= ह्लादयाम् कृ ए 3-4-81, 1-1-55
= ह्लादयाम् कृ कृ ए 1-1-59, 6-1-8
= ह्लादयाम् कर् कृ ए 7-4-66, 1-1-51
= ह्लादयाम् च कृ ए 7-4-60, 7-4-62
= ह्लादयाम् चक्रे 6-1-77
= ह्लादयांचक्रे 8-3-23
= ह्लादयांचक्रे / ह्लादयाञ्चक्रे 8-4-59
कुले साधु: = कुल्या
कुल ङि यत् 4-4-75, 4-4-98
= कुल य 1-2-46, 2-4-71, 1-3-3
= कुल् य 1-4-18, 6-4-148
कुल्य टाप् 4-1-4 = कुल्या 1-3-7, 1-3-3, 6-1-101
Verse 4
कृपूँ सामर्थ्ये १. ८६६
कृप् + णिच 3-1-26 = कर्पि 7-3-86, 1-1-51
कर्पि + क्त 3-2-102, 1-1-26
= कर्पि इत 1-3-8, 7-2-35 (no 7-2-10)
= कर्पित 6-4-52
कर्पित + अम् 4-1-2 = कर्पितम् 6-1-107 = कल्पितम् 8-2-18 कृपो रो लः ।
चिञ् चयने ५. ५
चि + अच् 3-3-56 एरच्
= च् + ए + अ 1-3-3, 7-3-84
= च् + अय् + अ 6-1-78
दुषँ वैकृत्ये ४. ८२
दुष् + णिच् 3-1-26
= दोष् इ 7-3-86, 1-3-7, 1-3-3
= दूषि 6-4-90, 3-1-32
दूषयाम् अस् लिँट् 3-1-40
= दूषयाम् अस् णल् 1-3-2, 1-3-3, 3-4-78, 3-4-82
= दूषयाम् अस् अ 1-3-7, 1-3-3
= दूषयाम् अस् अस् अ 1-1-59, 6-1-8
= दूषयाम् अ अस् अ 7-4-60
= दूषयाम् आ अस् अ 7-4-70
= दूषयाम् आ आस् अ 7-2-116
= दूषयामास 6-1-101
पृथिव्या: ईश्वर: = पार्थिव:
पृथिवी ङस् अञ् 5-1-42 तस्येश्वरः ।
= पृथिवी अ 1-2-46, 2-4-71, 1-3-3
= पार्थिवी अ 7-2-117, 1-1-51
= पार्थिव् अ 1-4-18, 6-4-148
July 28, 2011
ओ३म्
श्वसँ प्राणने २. ६४
श्वस् + णिच् 3-1-26 = श्वासि 7-2-116, 3-1-32
श्वासि + क्त 3-2-102, 1-1-26 = श्वासि + इत 7-2-35 (no 7-2-10) = श्वासित 6-4-52
टुवमँ उद्गिरणे १. ९८४
वम् लिँट् 3-2-115
= वम् ल् 1-3-2, 1-3-3
= वम् तिप् 3-4-78
= वम् णल् 3-4-82
= वम् वम् अ 1-3-3, 1-3-7, 6-1-8
= व वाम् अ 7-4-60, 7-2-116
टुमस्जोँ शुद्धौ ६. १५१
मस्ज् + क्त 1-3-5, 1-3-2, 3-2-102, 1-1-26
= मस्ज् + त 1-3-8, 7-2-10 (stops 7-2-35)
= मस् नुँम् ज् + त 7-1-60, 1-1-47 (वार्त्तिकम् – मस्जेरन्त्यात् पूर्वं नुममिच्छन्त्यनुषङ्गसंयोगाऽदिलोपार्थम्)
= मस् न् ज् त 1-3-2, 1-3-3
= मस् ज् त 6-4-24
= मज् त 8-2-29
= मग् त 8-2-30
= मग्न 8-2-45
उरसा गच्छति इति उरग:।
उरस् + टा + गम् + ड 2-2-19, 3-2-48
= उर + टा + गम् + ड 3-2-48 (वार्त्तिकम्), 1-1-52
= उर + गम् + अ 1-2-46, 2-4-71, 1-3-7
= उर + ग् + अ 6-4-143 (व्याख्यानम्)
चण्डते इति चण्डी।
चडिँ कोपे १. ३१२
चन्ड् अच् 7-1-58, 1-1-47, 1-3-2, 1-3-3, 3-1-134
= चन्ड ङीष् 4-1-45
= चन्ड् ई 1-3-8, 1-3-3, 1-4-18, 6-4-148 then 8-3-24, 8-4-58
Verse 6
व्रजँ गतौ १. २८६
व्रज् + णिच् 3-1-26 = व्राजि 1-3-3, 1-3-7, 7-2-116, 3-1-32
तयो: (मध्ये) 2-3-41
द्वयो: पूरण: द्वितीय:।
द्वि + ओस् + तीय 5-2-54 (अपवाद: for 5-2-48)
= द्वितीय 1-2-46, 2-4-71
इषँ (इषुँ) इच्चायाम् ६. ७८
इष् + लँङ् 3-2-111
= इष् + तिप् 1-3-2, 1-3-3, 3-4-78
= इष् + त् 1-3-3, 3-4-100
= इष् + श + त् 3-1-77
= इछ् + अ + त् 1-3-8, 7-3-77
= इत् छ् + अ + त् 6-1-73, 1-1-46, 1-3-2, 1-3-3
= आ इत्छत् 6-4-72, 1-1-46, 1-3-3
= ऐत्छत् 6-1-90
= ऐच्छत् 8-4-40
विगत: धव: यस्या: सा विधवा 2-2-24 (वार्त्तिकम्)
तस्या: भाव: कर्म वा वैधव्यम्।
विधवा + ङस् + ष्यञ् 5-1-124
= विधवा य 1-3-6, 1-3-3, 1-2-46, 2-4-71
= वैधवा य 7-2-117
= वैधव् य 1-4-18, 6-4-148
August 4, 2011
ओ३म्
इषँ (इषुँ) इच्छायाम् ६. ७८
इष् + लिँट् 3-2-115
= इष् + तिप् 1-3-2, 1-3-3, 3-4-78
= इष् + णल् 3-4-82
= इष् + अ 1-3-7, 1-3-3
= इ इष् + अ 6-1-8, 7-4-60
= इ एष् + अ 7-3-86 (no 1-2-5)
= इय् एष् + अ 6-4-78
Verse 7
प्रति अपद्यत 3-2-111, 3-4-78, 3-1-69, 6-4-71
अङ्गी 5-4-50, 6-1-67, 7-4-32
चकार 3-2-115, 3-4-78, 3-4-82, 6-1-8, 7-4-66, 1-1-51, 7-4-60, 7-4-62, 7-2-115, 1-1-51
अङ्गी चकार (not a compound) 1-4-61, 1-4-80
रुदन् is पुंलिङ्गे प्रथमा-एकवचनम् of प्रातिपदिकम् “रुदत्”
रुदिर् अश्रुविमोचने २. ६२
“इर्” gets the इत्सञ्ज्ञा by the वार्त्तिकम् “इर इत्सञ्ज्ञा वाच्या”
रुद् + लँट् 3-2-123
= रुद् + शतृँ 3-2-124 (व्याख्यानम्), 3-1-68, 2-4-72
= रुद् अत् 1-3-8, 1-3-2, 1-2-4, 1-1-5 stops 7-3-86
दा + क्त 3-2-102, 1-1-26, 7-2-10 stops 7-2-35
= दथ् + त 1-3-8, 1-1-20, 7-4-46
= दत्त 8-4-55
वनाय – चतुर्थी by 2-3-12
आज्ञा + अङ् 3-3-106
= आज्ञ् अ 1-3-3, 6-4-64
= आज्ञा 4-1-4, 1-3-7, 1-3-3, 6-1-101
ग्रहँ उपादाने ९. ७१
ग्रह् + लुँङ् 3-2-110
= ग्रह् + तिप् 1-3-2, 1-3-3, 3-4-78
= ग्रह् + त् 3-4-100
= ग्रह् + स् + त् 3-1-43, 3-1-44, 1-3-2, 1-3-3
= ग्रह् + ईस् + ईत् 7-2-35, 7-2-37, 7-3-96
Note: 7-2-4 stops 7-2-3. 7-2-5 stops 7-2-7
= अ ग्रह् + ईस् + ईत् 6-4-71, 1-1-46, 1-3-3
= अ ग्रह् + ई + ईत् 8-2-28 (एकदेशविकृतमनन्यवत्)
= अग्रहीत् 6-1-101 (सिज्लोप एकादेशे सिद्धो वक्तव्यः। – वार्त्तिकम् on 8-2-3)
ताते जीवति कथमहं प्रभुरिति रुदन्।
तातस्तु सत्यसन्ध इति मुदित:।
Verse 8
रन्ज् + घञ् 3-3-19
= रज् + अ 6-4-27, 1-3-8, 1-3-3
= राज् अ 7-2-116
= राग् अ 7-3-52
दधत: is षष्ठी-एकवचनम् of the प्रातिपदिकम् “दधत्”
डुधाञ् धारणपोषणयोः | दान इत्यप्येके ३. ११
धा + लँट् 1-3-3, 1-3-5, 3-2-123
= धा + शतृँ 3-2-124, 3-1-68, 2-4-75
= द धा अत् 1-3-8, 1-3-2, 6-1-10, 7-4-59, 8-4-54
= द ध् अत् 3-4-113, 1-2-4, 6-1-5, 6-4-112
मङ्गलोत्सवोचिते क्षौमे
वसँ आच्छादने २. १३ (not वसँ निवासे १. ११६०)
वस् + लँट् 1-3-2, 3-2-123
= वस् + शानच् 3-2-124, 1-3-12, 1-4-100, 3-1-68, 2-4-72
= वसान 1-3-8, 1-3-3, no 7-2-82
ददृशु:
दृशिर् प्रेक्षणे १. ११४३
“इर्” gets the इत्सञ्ज्ञा by the वार्त्तिकम् “इर इत्सञ्ज्ञा वाच्या”
दृश् + लिँट् 3-2-115
= दृश् + उस् 1-3-2, 1-3-3, 3-4-78, 3-4-82
= द दृश् + उस् 6-1-8, 7-4-66, 1-1-51, 7-4-60
= ददृशु: (1-2-5, 1-1-5 stops 7-3-86) 8-2-66, 8-3-15
August 11, 2011
ओ३म्
Verse 9
सीता च लक्ष्मणश्च = सीतालक्ष्मणौ 2-2-29
सीतालक्ष्मणयो: सखा = सीतालक्ष्मणसख:
सीतालक्ष्मण ओस् सखि सुँ 2-2-8, 1-2-43, 2-2-30
= सीतालक्ष्मण सखि 1-2-46, 2-4-71
= सीतालक्ष्मण सखि टच् 5-4-91
= सीतालक्ष्मण सखि अ 1-3-7, 1-3-3
= सीतालक्ष्मण सख् अ 1-4-18, 6-4-148
लुपॢँ छेदने ६. १६७
लुप् (1-3-3) + णिच् 3-1-26
= लोपि 7-3-86, 1-3-7, 1-3-3, 3-1-32
लोपि + लँट् 3-2-123
= लोपि + शतृँ 3-2-124, 1-3-74 (1-3-87), 1-4-99, 1-4-100
= लोपि + शप् + शतृँ 3-1-68
= लोपे + अ + अत् 7-3-84, 1-3-8, 1-3-2, 1-3-3
= लोपय् + अत् 6-1-78, 6-1-97
न लोपयन् = अलोपयन्
नञ् लोपयत् सुँ 2-2-6, 1-2-43, 2-2-30
अलोपयत् 1-2-46, 2-4-71, 1-3-3, 6-3-73
अलोपयत् + सुँ 4-1-2, 2-4-26
= अलोपयन् 7-1-70, 1-3-2, 6-1-68, 8-2-23 (after this no 8-2-7 because of 8-2-1)
विश् (विशँ प्रवेशने ६. १६०) + लिँट् 3-2-115
= विश् + णल् 1-3-2, 1-3-3, 1-3-9, 3-4-78, 3-4-82
= विश् विश् अ 1-3-7, 1-3-3, 6-1-8
= वि विश् अ 7-4-60
= वि वेश् अ 7-3-86
एकम् एकम् प्रति = प्रत्येकम्
2-1-6 अव्ययं विभक्तिसमीपसमृद्धिव्यृद्ध्यर्थाभावात्ययासम्प्रतिशब्दप्रादुर्भावपश्चाद्यथाऽऽनुपूर्व्ययौगपद्यसादृश्यसम्पत्तिसाकल्यान्तवचनेषु ।
योग्यता-वीप्सा-पदार्थानतिवृत्ति-सादृश्यानि यथार्था:।
एक अम् प्रति 2-1-6 = प्रति एक अम् 1-2-43, 2-2-30
= प्रति एक 1-2-46, 2-4-71
= प्रत्येक 6-1-77
प्रत्येक + सुँ 4-1-2 = प्रत्येक + अम् 2-4-83 नाव्ययीभावादतोऽम्त्वपञ्चम्याः
= प्रत्येकम् 6-1-107
असँ भुवि २. ६०
अस् + लँट् 3-2-123
= अस् + शतृँ 3-2-124, 1-4-99, 1-4-100
= अस् + शप् + शतृँ 3-1-68
= अस् + अत् 2-4-72, 1-3-8, 1-3-2
= स् + अत् 3-4-113, 1-2-4, 6-4-111
Verse 10
ऋ गतिप्रापणयोः १. १०८६
ऋ + क्त 3-2-102, 1-1-26 = ऋत 1-3-8, 1-1-5 stops 7-3-84; 7-2-10 stops 7-2-35
आङ् + ऋत 2-2-18 = आ + ऋत 1-3-3
= आर्त 6-1-91, 1-1-51
तस्य (पुत्रस्य) वियोग: = तद्वियोग: 2-2-8
तद्वियोगेन आर्त: = तद्वियोगार्त: 2-1-32
स्वस्य कर्म = स्वकर्म 2-2-8
स्वकर्मण: जात: इति स्वकर्मजम्।
स्वकर्मन् ङसिँ जन् ड 2-2-19, 3-1-92, 3-2-98
= स्वकर्मन् जन् अ 1-2-46, 2-4-71, 1-3-7
= स्वकर्मन् ज् अ 6-4-143 (व्याख्यानम्)
= स्वकर्मज 1-1-62, 1-4-14, 8-2-7
शरीरस्य त्याग: = शरीरत्याग: 2-2-8
शरीरत्याग: एव इति शरीरत्यागमात्रम्, तेन।
अल्पे च परिमाणे स्यान् मात्रं कार्त्स्न्येऽवधारणे। – अमरकोश: 3-3-178
शुद्धे: लाभ: = शुद्धिलाभ:
मनँ ज्ञाने ४. ७३
मन् + लँङ् 3-2-111
= मन् + त 1-3-2, 1-3-3, 3-4-78
= मन् य त 3-1-69, 1-3-8, 1-3-3
= अ मन्यत 6-4-71, 1-1-46, 1-3-3
Verse 11
वसँ निवासे १. ११६०
वस् क्त 3-2-102, 1-1-26, 3-4-72
= वस् + इत 1-3-8, 7-2-52
= उअ स् इत 1-2-18, 1-2-7, 6-1-15
= उ सित 6-1-108
= उषित 8-3-60
अस्तम् इति अदर्शनार्थम् अव्ययम्।
इण् गतौ २. ४०
इत 3-2-102, 1-1-26, 7-2-10 stops 7-2-35
अस्तमित: 2-1-24
इषँ (इषुँ) इच्छायाम् ६. ७८
अनु + इष् + ल्युट् 3-3-115
= अनु एष् अन 7-3-86, 1-3-8, 1-3-3, 7-1-1
= अन्वेषण 6-1-77, 8-4-2
रन्ध्रस्य अन्वेषणम् रन्ध्रान्वेषणम् 2-2-8
रन्ध्रान्वेषणे दक्ष: रन्ध्रान्वेषणदक्ष: 2-1-40
आमिषस्य भाव: = आमिषता
आमिष ङस् + तल् 5-1-119
= आमिष + त 1-3-3, 1-2-46, 2-4-71
= आमिषत + टाप् 4-1-4
= आमिषता 1-3-7, 1-3-3, 6-1-101
ययौ 7-1-34
August 18, 2011
ओ३म्
verse 12
अविद्यमानो नाथो यासां ता: प्रकृतय:। by वार्त्तिकम् under 2-2-24 नञोऽस्त्यर्थानां बहुव्रीहिर् वा चोत्तरपदलोपश्च वक्तव्यः। अविद्यमानः पुत्रो यस्य अपुत्रः, अविद्यमानपुत्रः। अभार्यः, अविद्यमानभार्यः।
मातु: बन्धव: = मातृबन्धव: 2-2-8
मातृबन्धु + सुप् + निवस् णिनिँ 2-2-19, 3-1-92, 3-2-78
= मातृबन्धु + निवस् इन् 1-2-46, 2-4-71, 1-3-7, 1-3-2
= मातृबन्धुनिवासिन् 7-2-116
मूलादागता: = मौला:।
मूल ङसिँ अण् 4-1-83, 4-3-74
= मूल अ 1-2-46, 2-4-71, 1-3-3
= मौल अ 7-2-117
= मौल् अ 1-4-18, 6-4-148
णीञ् प्रापणे १. १०४९
नी (6-1-65, 1-3-3) + णिच् 3-1-26
= नै + इ 1-3-7, 1-3-3, 7-2-115
= नायि 6-1-78, 3-1-32
नायि + लिँट् 3-2-115
= नायि + आम् + लिँट् 3-1-35
= नायय् + आम् + लिँट् 6-4-55 (otherwise 6-4-51 would have applied)
= नाययाम् 2-4-81
= नाययाम् सुँ 3-1-93, 1-1-62, 1-2-46, 4-1-2
= नाययाम् 2-4-81
= नाययाम् अस् लिँट् 3-1-40
= नाययाम् अस् उस् 1-3-2, 1-3-3, 3-4-78, 3-4-82
= नाययाम् अस् उस् 1-3-4
= नाययाम् अस् अस् उस् 6-1-8
= नाययाम् अ अस् उस् 7-4-60
= नाययाम् आ अस् उस् 7-4-70
= नाययामासुस् 6-1-101
= नाययामासु: 8-2-66, 8-3-15
गम् + णिच् = गमि 1-3-7, 1-3-3, 7-2-116, 6-4-92 (गणसूत्रम् – अमन्ता: मित:)
स्तम्भितानि अश्रूणि यै: तै: 2-2-24
Verse 13
तथा विधा यस्य स: मृत्यु: 2-2-24, तम्
परा + अन्च् + क्विँन् 2-2-19, 3-2-59
= परा + अच् 1-3-8, 1-3-3, 1-3-2, 6-1-67, 1-1-62, 6-4-24
पराक् मुखं यस्य स: पराङ्मुख: 2-2-24, 1-2-46, 2-4-71, 1-1-62, 1-4-14, 8-2-30, 8-4-45
पितृ + ङस् 4-1-2
= पितृ + अस् 1-3-8, 1-3-4
= पित् ऋ अ स् = पितुर् स् 6-1-111, 1-1-51 = पितुर् 8-2-23, 8-2-24
= पितु: 8-3-15
स्वस्या: 7-3-114
श्री + ङसिँ 4-1-2 = श्रिय: 1-3-8, 1-3-2, 6-4-77, 8-2-66, 8-3-15
Verse 14
सैन्येन सह (अगात्) = ससैन्य: (अगात्)
सह सैन्य टा 2-2-28
= सहसैन्य 1-2-46, 2-4-71
= ससैन्य 6-3-82
Similarly, ससौमित्रि:।
सुमित्राया: अपत्यम् = सौमित्रि:
सुमित्रा + ङस् + इञ् 4-1-92, 4-1-96
= सुमित्रा + इ 1-3-3, 1-2-46, 2-4-71
= सौमित्रा + इ 7-2-117
= सौमित्र् + इ 1-4-18, 6-4-148
इण् गतौ २. ४०
गा + लुँङ् 2-4-45, 3-2-110
= गा + तिप् 1-3-2, 1-3-3, 3-4-78
= गा + त् 1-3-3, 3-4-100
= गा + सिँच् + त् 3-1-43, 3-1-44
= गा + त् 2-4-77
= अगात् 6-4-71, 1-1-46, 1-3-3
दृशिर् प्रेक्षणे १. ११४३
दृश् + णिच् 3-1-26
= दृश् + इ 1-3-3, 1-3-7
= दर्शि 7-3-86, 1-1-51
दर्शि + क्त 3-2-102, 1-1-26 = दर्शि + इत 1-3-8, 7-2-35
= दर्श् + इत 6-4-52
आश्रम: आलय: येषां ते = आश्रमालया: 2-2-24, तै:
पश्यत् 7-3-78
उद्गतानि अश्रूणि यस्य स: = उदश्रु: 2-2-24 वार्त्तिकम् – प्रादिभ्यो धतुजस्य उत्तरपदस्य लोपश्च वा बहुव्रीहिर् वक्तव्यः।
वसन्ति यत्र इति वसति:।
वसँ निवासे १. ११६०
वस् + अति by उणादिसूत्रम् 4-61
द्रुम: 5-2-108
August 25, 2011
ओ३म्
Verse 15
चित्राणि (= नानावर्णानि) कूटानि (शृङ्गाणि) यस्य स: चित्रकूट:।
चित्रकूटस्य वनम् = चित्रकूटवनम् 2-2-8
ष्ठा गतिनिवृत्तौ १. १०७७ = स्था 6-1-64, निमित्तस्यापाये नैमित्तिकस्याप्यपाय:।
चित्रकूटवने तिष्ठति इति चित्रकूटवनस्थ:, तम्
चित्रकूटवन सुप् + स्था क 2-2-19, 3-2-4
= चित्रकूटवन + स्था अ 1-2-46, 2-4-71, 1-3-8
= चित्रकूटवन + स्थ् अ 6-4-64
Ref. कूटस्थ – गीता 6-8, 12-3, 15-16
स्व: = स्वर्ग:, तत्र गति: (गमनम्) = स्वर्गति:
कथिता (गुरो: = पितु:) स्वर्गति: येन = कथितस्वर्गति: (गुरो:) 2-2-24
सापेक्षत्वेऽपि गमकत्वात् समास:
मत्रिँ गुप्तपरिभाषणे १०. १९९
= म नुँम् त्र् 7-1-58, 1-1-47
= मन्त्र् 1-3-2, 1-3-3, 8-3-24, 8-4-58
मन्त्र् + णिच् 3-1-25 = मन्त्रि 1-3-7, 1-3-3
Remaining steps will be similar to the following example we have seen earlier. Instead of “ह्लादि” use “मन्त्रि”
= ह्लादि – धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32
ह्लादि + लिँट् 3-2-115
= ह्लादि + आम् + लिँट् 3-1-35
= ह्लादय् + आम् + लिँट् 6-4-55 (otherwise 6-4-51 would have applied)
= ह्लादयाम् 2-4-81
= ह्लादयाम् सुँ 3-1-93, 1-1-62, 1-2-46, 4-1-2
= ह्लादयाम् 2-4-81
= ह्लादयाम् कृ लिँट् 3-1-40
= ह्लादयाम् कृ त 1-3-2, 1-3-3, 3-4-78
= ह्लादयाम् कृ ए 3-4-81, 1-1-55
= ह्लादयाम् कृ कृ ए 1-1-59, 6-1-8
= ह्लादयाम् कर् कृ ए 7-4-66, 1-1-51
= ह्लादयाम् च कृ ए 7-4-60, 7-4-62
= ह्लादयाम् चक्रे 6-1-77
= ह्लादयांचक्रे 8-3-23
= ह्लादयांचक्रे / ह्लादयाञ्चक्रे 8-4-59
शिषॢँ विशेषणे ७. १४
शिष् + क्त 3-2-102, 1-1-26
= शिष् + त 1-3-8, 7-2-10 stops 7-2-35
= शिष् + ट 8-4-41
उद् + शिष्ट 2-2-18, 1-4-60
= उज् + शिष्ट 8-4-40
= उच् शिष्ट 8-4-55
= उच्छिष्ट 8-4-63
न उच्छिष्टा = अनुच्छिष्टा 2-2-6, 6-3-73, 6-3-74 = अनुपभुक्ता सम्पद् (3-3-94 वार्त्तिकम् – सम्पदादिभ्यः क्विप्) यस्या: सा लक्ष्मी: = राज्यश्री:
√ह्वे (ह्वेञ् स्पर्धायां शब्दे च १. ११६३)
ह्वे क्तवतुँ 3-2-102, 1-1-26, 3-4-67
= ह् उ ए तवत् 7-2-10 stops 7-2-35. 6-1-15, 1-3-8, 1-3-2
= हुतवत् 6-1-108
= हूतवत् 6-4-2
Verse 16
जनीँ प्रादुर्भावे ४. ४४
प्रथमम् (= अग्रे) जात: इति प्रथमज:
प्रथम अम् जन् ड 2-2-19, 3-2-101
= प्रथम जन् अ 1-2-46, 2-4-71, 1-3-7
= प्रथम ज् अ 6-4-143 (डिति अभस्य अपि अनुबन्धकरणसामर्थ्यात् टिलोपो भवति।)
अकृत: श्रिया: परिग्रहो येन 2-2-8, 2-2-24, तस्मिन्
विदॢँ लाभे ६. १६८
परिविन्दति (ज्येष्ठं परित्यज्य भार्यां लभते) इति परिवेत्ता। उणादि-सूत्रम् २.९४
मनँ ज्ञाने ४. ७३
मन् + लिँट् 3-2-115 = मन् ल् 1-3-2, 1-3-3
= मन् + त 3-4-78 = मन् + ए 3-4-81, 1-1-55
= मन् मन् ए 6-1-8 = मेने 1-2-5, 6-4-120
स्व + च्विँ (सर्वापहार-लोप: 1-3-7, 1-3-2, 6-1-67) 5-4-50 = स्व = स्वी 7-4-32, 1-1-52 then use 1-4-61, 1-4-80
डुकृञ् करणे ८. १० = कृ 1-3-5, 1-3-3
कृ + ल्युट् 3-3-115
= कृ + यु 1-3-8, 1-3-3
= कृ + अन 7-1-1
= कर् अन 7-3-84, 1-1-51
= करण 8-4-2
स्वीकरण 2-2-18
भू + ङस् 4-1-2 = भुव: 1-3-8, 1-3-4, 6-4-77
Verse 17
शक् + यत् 3-1-99 = शक्य 1-3-3
Ref. गीता 11-54
न शक्यम् = अशक्यम् 2-2-6, 6-3-73
अपाक्रष्टुम् 3-4-65
कृषँ विलेखने १. ११४५
कृष् + तुमुँन् 3-4-65, 7-2-10 stops 7-2-35
= कृष् + तुम् 1-3-2, 1-3-3
= कृ अम् ष् + तुम् 6-1-59
= क्र् अ ष + तुम् 1-3-3, 6-1-77
= क्रष्टुम् 8-4-41
The “अम्”-आगम: is optional, so the other form will be कर्ष्टुम् 7-3-86, 1-1-51
अववादस्तु निर्देशो निदेशः शासनं च सः ।।२-८-२५।।
( २. ८. ९८३) शिष्टिश्चाज्ञा च ।।२-८-२६।। अमरकोश:।
स्वर्ग: अस्य अस्ति इति स्वर्गी (6-4-13)
स्वर्ग + सुँ + इनिँ 5-2-115
= स्वर्ग + इन् 1-2-46, 2-4-71, 1-3-2
= स्वर्गिन् 1-4-18, 6-4-148
टुयाचृँ याच्ञायाम् १. १००१ = याच् 1-3-5, 1-3-2
याच् + लिँट् 3-2-115 = याच् ल् 1-3-2, 1-3-3
= याच् + त 3-4-78 = याच् + ए 3-4-81, 1-1-55
= याच् याच् ए 6-1-8 = ययाचे 7-4-59, 7-4-60
अधिष्ठात्री देवता = अधिदेवता
राज्यस्य अधिदेवता = राज्याधिदेवता 2-2-8
पदँ गतौ ४. ६५
पद्यते अनया इति पादुका – उणादि-सूत्रम् 1-85
तम् (रामम्) ययाचे पादुके 1-4-51 अकथितं च । अपादानादिविशेषैरविवक्षितं कारकं कर्मसञ्ज्ञं स्यात्।
दुह्याच्पच्दण्ड्-रुधिप्रच्छिचिब्रूशासुजिमथ्मुषाम्।
कर्मयुक् स्यादकथितं तथा स्यान्नीहृकृष्वहाम्।।
कर्मणा युज्यते इति कर्मयुक्। मुख्यकर्मणा सह क्रियया सम्बध्यमानं कारकमेवाऽपादानादिविशेषैरकथितं सत्कर्मसञ्ज्ञकं भवतीत्यर्थः।
गां दोग्धि पयः। बलिं याचते वसुधाम्।
अपादानादिविशेषविवक्षायां तु – गोर्दोग्धि पयः। बलेर्याचते वसुधाम्। अर्थनिबन्धनेयं संज्ञा। बलिं भिक्षते वसुधाम्।
September 1, 2011
ओ३म्
श्रीविघ्नराजाय (5-4-91) नम:।
Verse 18
सृजँ विसर्गे ६. १५०
सृज् + क्त 3-2-102, 1-1-26
= सृज् + त 1-3-8, 7-2-10 stops 7-2-35
= सृष् + त 8-2-36 (अपवाद: for 8-2-30)
= सृष् + ट 8-4-41
विशँ प्रवेशने ६. १६०
विश् + लँङ् 3-2-111
= विश् + ल् 1-3-2, 1-3-3
= विश् + तिप् 3-4-78 = विश् + त् 3-4-100
= विश् + श + त् 3-1-77
= विश् अ त् 1-3-8, (1-2-4, 1-1-5 stops 7-3-86)
= अविशत् 6-4-71, 1-1-46, 1-3-3
नन्दिग्राम: 2-1-57
नन्दिग्रामं गत: = नन्दिग्रामगत: 2-1-24 द्वितीया श्रितातीतपतितगतात्यस्तप्राप्तापन्नैः ।
भुजँ पालनाभ्यवहारयोः ७. १७
भुज् + लँङ् 3-2-111
= भुज् + ल् 1-3-2, 1-3-3
= भुज् + तिप् 3-4-78, 1-3-66 भुजोऽनवने = भुज् + त् 1-3-3, 3-4-100
= भु श्नम् ज् + त् 3-1-78, 1-1-47
= भु न ज् त् 1-3-8, 1-3-3. Since “त्” is a पित्-प्रत्यय:, 1-2-4 doesn’t apply and hence 6-4-111 doesn’t apply.
= भु न ज् 6-1-68
= अ भुनज् 6-4-71, 1-1-46, 1-3-3
= अभुनग् 8-2-30
= अभुनग् / अभुनगक् 8-4-56
Verse 19
परा + अन्च् + क्विँन् 3-2-59
= परा + अन्च् 1-3-8, 1-3-3, 1-3-2, 6-1-67
= परा + अच् 1-1-62, 6-4-24
पराच् + सुँ (नपुंसकलिङ्गे) 4-1-2 = पराच् 7-1-23
= पराक् 8-2-30
पराक् मुखम् यस्य स: = पराङ्मुख:।
पराच् + सुँ + मुख + सुँ 2-2-24
= पराच् + मुख 1-2-46, 2-4-71
= पराक् + मुख 1-1-62, 1-4-14, 8-2-30
= पराङ् + मुख 8-4-45
राज्यस्य तृष्णा = राज्यतृष्णा 2-2-8
राज्यतृष्णाया: पराङ्मुख: = राज्यतृष्णापराङ्मुख: (2-1-37 व्याख्यानम्)
मातृ + ङस् 4-1-2
= मातृ + अस् 1-3-8, 1-3-4
= मात् ऋ अ स् = मात् उर् स् 6-1-111, 1-1-51
= मातु: 8-2-23, 8-2-24, 8-3-15
6-1-157 पारस्करप्रभृतीनि च संज्ञायाम् । एतानि ससुट्कानि निपात्यन्ते नाम्नि।
प्रायस्य चित्तिचित्तयो: सुडस्कारो वा। – महाभाष्यम्
“चित्ति” or “चित्त” takes the सुट्-आगम: when preceded by “प्राय”। Or alternatively, (the ending अकार: of) “प्राय” takes the अस्-आदेश: when followed by “चित्ति” or “चित्त”।
प्रायस् चित्तम् = प्रायश्चित्तम् 8-4-40
प्रायस्य (= पापस्य) चित्तं (= विशुद्धि:) प्रायश्चित्तम्।
प्राये (= तपसि) चित्तं (= निश्चय:) इति वार्थ:।
चित्तिशब्दोऽपि चित्तपर्याय:, प्रायश्चित्ति:।
“प्राय: पापं विजानीयात् चित्तं तस्य विशोधनम्” – तत्त्वबोधिनी।
“प्रायो नाम तप: प्रोक्तं चित्तं निश्चय उच्यते” इति उभयथापि प्रायश्चित्तपदस्य निरुक्ति: स्मृतिषु प्रसिद्धा।
अकरोत्।
डुकृञ् करणे ८. १०, लँङ्, प्रथम-पुरुष:, एकवचनम्।
लोप: of the ending इकार: of the तिप्-प्रत्यय: by 3-4-100 इतश्च and अट्-आगम: by 6-4-71 लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदात्तः ।
September 8, 2011
ओ३म्
Verse 20
वन्यम् – दिगादित्वात् (4-3-54 दिगादिभ्यो यत्) भवार्थे यत्।
वन ङि + यत् 4-3-54
= वन य 1-2-46, 2-4-71, 1-3-3
= वन् य 1-4-18, 6-4-148
वृतुँ वर्तने १. ८६२
वृत् + णिच् 3-1-26 = वर्ति 7-3-86, 1-1-51, 3-1-32
वर्ति + लँट् 3-2-123 = वर्ति + शतृँ 3-2-124, 1-4-99 = वर्ति + शप् + शतृँ 3-1-68 = वर्ते + अ + अत् 7-3-84, 1-3-8, 1-3-3, 1-3-2 = वर्तयत् 6-1-78, 6-1-97, 3-1-93, 1-2-46
चरँ गत्यर्थ: | (चरतिर्भक्षणेऽपि) १. ६४०
चर् + लिँट् 3-2-115 = चर् + ल् 1-3-2, 1-3-3
चर् णल् (अ 1-3-7, 1-3-3) 3-4-78, 3-4-82, 3-4-115 stops 3-1-68.
चर् चर् अ 1-1-59, 6-1-8 = च चर् अ 7-4-60
= च चार् अ 7-2-116
वैदेह्या 2-3-19
अनु = पश्चात् जात: = अनुज:
अनु (2-4-82) + जन् + ड 2-2-19, 3-2-99 or 3-2-101
= अनु ज् अ 1-3-7, 6-4-143 (व्याख्यानम् – डिति अभस्य अपि अनुबन्धकरणसामर्थ्यात् टिलोपो भवति।)
अनुजेन सह (चचार) = सानुज: (चचार)
सह अनुज टा 2-2-28
= सह + अनुज 1-2-46, 2-4-71
= स + अनुज 6-3-82
= सानुज 6-1-101
यूनो भाव: = यौवनम्।
युवन् ङस् अण् 5-1-130 हायनान्तयुवादिभ्योऽण् ।
= युवन् अण् 1-2-46, 2-4-71
= युवन् अ 1-3-3. Note: 6-4-167 अन् stops the टि-लोप: which would have otherwise taken place by 6-4-144 नस्तद्धिते ।
= यौवन् अ 7-2-117
ष्ठा गतिनिवृत्तौ १. १०७७ = स्था 6-1-64, निमित्तस्यापाये नैमित्तिकस्याप्यपाय:।
यौवने तिष्ठति इति यौवनस्थ:
यौवन ङि + स्था क 2-2-19, 3-2-4
= यौवन + स्था अ 1-2-46, 2-4-71, 1-3-8
= यौवन + स्थ् अ 6-4-64
Ref. कूटस्थ – गीता 6-8, 12-3, 15-16
शान्त 7-2-56, 7-2-15, 6-4-15, 8-3-24, 8-4-58
September 15, 2011
ओ३म्
Verse 21
भू सत्तायाम् १. १
भू + घञ् 3-3-24 = भू + अ 1-3-8, 1-3-3
= भौ + अ 7-2-115 = भाव् + अ 6-1-78
प्रकृष्टो भाव: = प्रभाव: 2-2-18 – प्रादि-समास:
Note “प्र” does not have the उपसर्ग-सञ्ज्ञा here. Otherwise instead of 3-3-24, 3-3-57 would have applied to give प्रभव:। Ref. गीता 10-8.
प्रभावेण (स्वमहिम्ना) स्तम्भिता (स्थिरीकृता) = प्रभावस्तम्भिता 2-1-32 कर्तृकरणे कृता बहुलम् ।
प्रभावस्तम्भिता छाया यस्य स: प्रभावस्तम्भितच्छाय: (वनस्पति:), तम्। 2-2-24 अनेकमन्यपदार्थे।
तुँक्-आगम: by 6-1-73 छे च ।
पुंवद्भाव: for the पूर्वपदम् by 6-3-34 स्त्रियाः पुंवद्भाषितपुंस्कादनूङ् समानाधिकरणे स्त्रियामपूरणीप्रियाऽऽदिषु ।
ह्रस्वादेश: at the end of the प्रातिपदिकम् by 1-2-48 गोस्त्रियोरुपसर्जनस्य।
सुँट्-आगम: in वनस्पति: by 6-1-157 पारस्करप्रभृतीनि च संज्ञायाम् ।
शीङ् स्वप्ने २. २६
शी + लिँट् 3-2-115
= शी + ल् 1-3-2, 1-3-3
= शी + त 3-4-78, 1-3-12
= शी + ए 3-4-81, 1-1-55
= शी शी + ए 6-1-8
= शि शी + ए 7-4-59. Note: 1-2-5, 1-1-5 stops 7-3-84
= शिश्ये। 6-4-82 (overrules 6-4-77 which had overruled 6-1-77)
सुष्वाप 6-1-17, 3-4-82, 7-2-116
आश्रित: 3-4-72
Verse 22
इन्द्रस्य अपत्यम् = ऐन्द्रि:।
इन्द्र + ङस् + इञ् 4-1-92, 4-1-95
= इन्द्र + इ 1-2-46, 2-4-71, 1-3-3
= ऐन्द्र + इ 7-2-117
= ऐन्द्र् + इ 1-4-18, 6-4-148
= ऐन्द्रि
दॄ विदारणे ९. २६
दॄ + लिँट् 3-2-115
= दॄ + णल् 1-3-2, 1-3-3, 1-3-9, 3-4-78, 3-4-82
= दॄ दॄ अ 1-3-7, 1-3-3, 6-1-8
= दर् दॄ अ 7-4-66, 1-1-51
= द दॄ अ 7-4-60 = द दार् अ 7-2-115, 1-1-51
द्विर्जात: द्विज: 2-2-19, 3-2-101 अन्येष्वपि दृश्यते ।
भज् + घिनुँण् 3-2-142
= भज् + इन् 1-3-8, 1-3-2, 1-3-3
= भग् + इन् 7-3-52
= भागिन् 7-2-116
पुर: (= पूर्वम्) भजते = पुरोभागी।
पुरोभागिन: कर्म = पौरोभाग्यम्।
पुरोभागिन् + ङस् + ष्यञ् 5-1-124 गुणवचनब्राह्मणादिभ्यः कर्मणि च ।
= पुरोभागिन् + य 1-2-46, 2-4-71, 1-3-6, 1-3-3
= पौरोभागिन् + य 7-2-117
= पौरोभाग् + य 1-4-18, 6-4-144 = पौरोभाग्य
इति ह ऐतिह्यम्।
इतिह + ञ्य 5-4-23
= इतिह + य 1-3-7
= ऐतिह + य 7-2-117
= ऐतिह् + य 1-4-18, 6-4-148
Verse 23
असुँ क्षेपणे ४.१०६
अस् + लुँङ् 3-2-110
= अस् + ल् 1-3-2, 1-3-3
= अस् + तिप् 3-4-78 = अस् + ति 1-3-3
= अस् + त् 3-4-100
= अस् + च्लि + त् 3-1-43
= अस् + अङ् + त् 3-1-52
= अस् + अ + त् 1-3-3
= अस् थुँक् + अ + त् 7-4-17
= अस् थ् + अ + त् 1-3-2, 1-3-3
= आट् अस्थत् 6-4-72, 1-1-46
= आ अस्थत् 1-3-3
= आस्थत् 6-1-90
अस्यति स्म 3-2-118
इषीकया निर्मितम् = इषीकानिर्मितम् 2-1-32
इषीकास्त्रम् 2-1-60 वार्त्तिकम् – समानाधिकरणाधिकारे शाकपार्थिवादीनाम् उपसङ्ख्यानम् उत्तरपदलोपश्च।
रमते इति रामा।
रमुँ क्रीडायाम् | रमँ इति माधवः १. ९८९
रम् + ण 3-1-140
= रम् + अ (1-3-7)
= राम् + अ 7-2-116
राम + टाप् 4-1-4
= राम + आ 1-3-7, 1-3-3
= रामा 6-1-101
रामया अवबोधित: = रामावबोधित: 2-1-32
बोधित 6-4-52
एकम् च तत् नेत्रम् = एकनेत्रम् (2-1-49 – overrules 2-1-50)
एकनेत्रस्य व्यय: = एकनेत्रव्यय: (2-2-8), तेन
मुचॢँ मोक्षणे (मोचने) ६. १६६
Since the ऌकार: (which is a इत्) has a स्वरित-स्वर:, this धातु: is उभयपदी (as per 1-3-72.)
मुच् + लिँट् 3-2-115
= मुच् + त 3-4-78, 3-4-115 (therefore no 3-1-67 or 3-1-68)
= मुच् + ए 3-4-81, 1-1-55 = मु मुच् + ए 6-1-8, 7-4-60, 1-2-5, 1-1-5 stops 7-3-86
September 22, 2011
ओ३म्
Verse 24
षदॢँ विशरणगत्यवसादनेषु ६. १६३ = सद् 6-1-64
सद् + क्त = सन्न 1-3-8, 8-2-42
आसन्नदेश: 2-1-57
आसन्नदेशस्य भाव: = आसन्नदेशत्वम् 5-1-119, तस्माद् हेतौ 2-3-25
शकिँ शङ्कायाम् १. ९१
आशङ्क्य 7-1-58, 8-3-24, 8-4-58, 3-4-21, 2-2-18, 7-1-37
भरतस्य आगमनम् = भरतागमनम् 2-2-8
चित्राणि कूटानि यस्य स: = चित्रकूट: 2-2-24
चित्रकूटस्य स्थली = चित्रकूटस्थली 2-2-8
उत्सुका: सारङ्गा: यस्याम् सा = उत्सुकसारङ्गा 2-2-24, 6-3-34, 4-1-4
उत्कण्ठा + सुँ + इतच् 5-2-36
= उत्कण्ठा + इत 1-2-46, 2-4-71, 1-3-3
= उत्कण्ठ् + इत 1-4-18, 6-4-148
ओँहाक् त्यागे ३. ९
हा + लिँट् 3-2-115
= हा + तिप् 3-4-78 (3-4-115 prevents 3-1-68)
= हा + णल् 3-4-82
= हा + हा + णल् 6-1-8
= ह + हा + णल् 7-4-59
= झ + हा + णल् 7-4-62
= झ + हा + औ 7-1-34
= जहौ 6-1-88, 8-4-54
Verse 25
अतिथि + सुप् + ढञ् 4-4-104
= अतिथि एय 1-2-46, 2-4-71, 1-3-3, and 7-1-2 (prevents 1-3-7)
= आतिथि एय 7-2-117
= आतिथ् एय 1-4-18, 6-4-148
ऋषीणाम् कुलानि = ऋषिकुलानि 2-2-8, तेषु
वर्षा सुप् + ठक् 4-3-18, 4-3-53
= वर्षा + ठ 1-2-46, 2-4-71, 1-3-3
= वर्षा + इक 7-3-50 (prevents 1-3-7)
= वार्षा + इक 7-2-118
= वार्ष् + इक 1-4-18, 6-4-148 = वार्षिक
डुकृञ् करणे ८. १०
भास् अम् + कृ ट 2-2-19, 3-1-92, 3-2-21
= भास् + कृ अ 1-2-46, 2-4-71, 1-3-7
= भास् + कर 7-3-84, 1-1-51
= भारुँ + कर 1-1-62, 1-4-14, 8-2-66
= भा: + कर 1-3-2, 8-3-15
= भास् + कर 8-3-48
Verse 26
गमॢँ – [गतौ] १. ११३७
गम् + लँट् 3-2-123
= गम् + शतृँ 3-2-124
= गम् + शप् + शतृँ 3-1-68
= गछ् + शप् + शतृँ 7-3-77, 1-1-52
= गतुँक् छ् + शप् + शतृँ 6-1-73, 1-1-46
= गत् छ् + शप् + शतृँ 1-3-2, 1-3-3
= गच्छ् + शप् + शतृँ 8-4-40
= गच्छ् + अ + अत् 1-3-8, 1-3-2, 1-3-3
= गच्छत् 6-1-97
In the feminine –
गच्छत् + ङीप् 4-1-6
= गच्छत् + ई 1-3-8, 1-3-3
= गच्छ नुँम् त् + ई 7-1-81
= गच्छन्ती 1-3-2, 1-3-3
अधिपते: – “पति” has the घि-सञ्ज्ञा here as per 1-4-7 शेषो घ्यसखि, 1-4-8 पतिः समास एव। This allows 7-3-111 घेर्ङिति to apply.
उद् = ऊर्ध्वम् मुखम् यस्या: सा = उन्मुखी।
अथवा –
उन्नमितम् मुखम् यस्या: सा = उन्मुखी।
उन्मुख + ङीष् 4-1-54
= उन्मुख + ई 1-3-8, 1-3-3
= उन्मुख् + ई 1-4-18, 6-4-148 = उन्मुखी।
4-1-54 prescribes ङीष् optionally, so उन्मुखा is also possible.
September 29, 2011
ओ३म्
Verse 27
अविद्यमाना असूया यस्या: सा 2-2-24 वा., 6-3-73, 6-3-74, 1-2-48, 4-1-4 = अनसूया (कर्दममुनिकन्या, अत्रिमुनिभार्या च)।
Ref. गीता 18-71
अनसूयया अतिसृष्ट: = अनसूयातिसृष्ट: 2-1-32 (गन्ध:), तेन
सृज् + क्त 3-2-102, 1-1-26, 3-4-70
= सृज् + त 1-3-8, (7-2-10 stops 7-2-35)
= सृष् + त 8-2-36
= सृष्ट 8-4-41
पुण्य: (= मनोज्ञ:) गन्ध: यस्य स: (अङ्गराग:) 2-2-24, तेन
“पुण्यस्त्रिषु मनोज्ञे स्यात् सुकृतधर्मयो:” इति विश्व:।
Ref. गीता 7-9 – तत्र “पुण्य: = सुरभि:” इति भाष्यकारा:।
षट् पदानि येषाम् ते षट्पदा: 2-2-24
पुष्पेभ्य: उच्चलिता: = पुष्पोच्चलिता: (2-1-37 व्याख्यानम्) similar to ग्रामनिर्गतः
पुष्पोच्चलिता: षट्पदा: यस्मिन् तत् 2-2-24, 2-2-36 काननम्।
Verse 28
“श्याव: स्यात् कपिश:” – अमरकोश: १-५-१६। कृष्णपीतस्य द्वे नाम्नी।
कपिर्वर्णविशेष:। सोऽस्यास्ति। लोमादित्वात् (5-2-100) श:।
कपिर्मर्कट:। तद्वर्णत्वादिति वा।
सन्ध्याभ्रमिव कपिश: 2-1-55
अतिष्ठन् 7-3-78
आवृत्य 1-4-60, 2-2-18, 3-4-21, 7-1-37, 6-1-71
Verse 29
शुषँ शोषणे ४. ८०
शुष् + णिच् 3-1-26 = शोषि 7-3-86, 3-1-32
शोषि + ल्यु 3-1-134
= शोषि + अन 1-3-8, 7-1-1
= शोष् + अन 6-4-51
= शोषण 8-4-2
शोषि + ण्वुल् 3-1-133
= शोषि + अक 1-3-7, 1-3-3, 7-1-1
= शोष् + अक 6-4-51
= शोषक
हृञ् हरणे १. १०४६
हृ + लिँट् 3-2-115
= हृ + णल् 1-3-2, 1-3-3, 1-3-9, 3-4-78, 1-3-72, 3-4-82, 3-4-115
= हृ हृ अ 1-3-7, 1-3-3, 6-1-8
= हर् हृ अ 7-4-66, 1-1-51
= झ हृ अ 7-4-60, 7-4-62
= झ हार् अ 7-2-115, 1-1-51
= जहार 8-4-54
“तद्विघाते अवग्राहावग्रहौ समौ” – अमरकोश: १-३-११।
तस्या वृष्टेर्विघाते द्वौ। “3-3-51 अवे ग्रहो वर्षप्रतिबन्धे” इति अवपूर्वाद्ग्रहेर्वा घञ्।
“3-3-58 ग्रहवृदृनिश्चिगमश्च” इत्यपि अवग्रह:।
3-3-51 अवे ग्रहो वर्षप्रतिबन्धे। विभाषा इति वर्तते। अवे उपपदे ग्रहेः धातोः घञ् प्रत्ययो भवति विभाषा वर्षप्रतिबन्धेऽभिधेये। प्राप्तकालस्य वर्षस्य कुतश्चिन् निमित्तादभावो वर्षप्रतिबन्धः।
ग्रहँ उपादाने ९. ७१
अव + ग्रह् + घञ् 2-2-19, 3-1-92, 3-3-51
= अव + ग्रह् + अ 1-3-8, 1-3-3
= अव + ग्राह् + अ 7-2-116 = अवग्राह
Since “घञ्” is optional, in the other case the प्रत्यय: will be अप्
ग्रह् + अप् 3-3-58
= ग्रह 1-3-3 (no 7-2-116)
अव + ग्रह 2-2-18 = अवग्रह
णभँ हिंसायाम् १. ८५५ = नभ् 1-3-2, 6-1-65
नभति हिनस्ति कीटकादीनिति नभा:।
नभ् + असुँन् by उणादि-सूत्रम् “सर्वधातुभ्योऽसुन्” 4-190
= नभस् 1-3-2, 1-3-3
नभस् + सुँ 4-1-2 = नभास् + स् 1-3-2, 6-4-14
= नभास् 6-1-68 = नभा: 8-2-66, 8-3-15
नभसि मेघे साधु: = नभस्य:
नभस् + यत् 4-4-98, 4-4-75, 1-4-18
= नभस्य 1-3-3
October 6, 2011
ओ३म्
Verse 30
ककुत्स्थस्यापत्यम् काकुत्स्थ:।
ककुत्स्थ ङस् + अण् 4-1-112 शिवादिभ्योऽण्
= ककुत्स्थ + अ 1-2-46, 2-4-71, 1-3-3
= काकुत्स्थ 7-2-117, 1-4-18, 6-4-148
4-1-162 अपत्यं पौत्रप्रभृति गोत्रम् ।
पिषॢँ सञ्चूर्णने ७. १५
विनिष्पिष्य 3-4-21, 2-2-18, 7-1-37, 8-3-41
दुषँ वैकृत्ये ४. ८२
दुष् + णिच् 3-1-26
= दोष् + इ 7-3-86, 1-3-7, 1-3-3
= दूषि 6-4-90, 3-1-32
3-3-4 यावत्पुरानिपातयोर्लट् । यावत्पुराशब्दयोर् निपातयोरुपपदयोः (ref. 3-1-92) भविष्यति काले धातोर् लट् प्रत्ययो भवति। निपातावेतौ निश्चयं द्योतयत:।
खनुँ अवदारणे १. १०२०
खन् + लिँट् 3-2-115
= खन् + अतुस् 1-3-2, 1-3-3, 1-3-9, 3-4-78, 3-4-82
= खन् खन् + अतुस् 1-3-4, 6-1-8
= ख खन् + अतुस् 7-4-60
= छ खन् + अतुस् 7-4-62
= छ ख् न् + अतुस् 1-2-5, 6-4-98
= चख्नतु: 8-2-66, 8-3-15, 8-4-54
Verse 31
कुम्भात् जन्म यस्य स: = कुम्भजन्मा (प्रातिपदिकम् “कुम्भजन्मन्”) 2-2-24, 2-2-35 ज्ञापकम्
पञ्चवटी is formed similar to अष्टाध्यायी
अष्टानाम् अध्यायानाम् समाहार: = अष्टाध्यायी।
अष्टन् आम् अध्याय आम् 2-1-51, 2-1-52, 1-2-43 (अनुवृत्ति: of “दिक्सङ्ख्ये” comes into 2-1-51), 2-2-30
= अष्टन् अध्याय 1-2-46, 2-4-71
= अष्ट अध्याय 1-1-62, 1-4-14, 8-2-7
= अष्टाध्याय 8-2-2, 6-1-101
= अष्टाध्याय + ङीप् 2-4-17 वार्त्तिकम् – अकारान्तोत्तरपदो द्विगु: स्त्रियामिष्ट:, 4-1-21
= अष्टाध्याय + ई 1-3-8, 1-3-3
= अष्टाध्याय् + ई 1-4-18, 6-4-148
Similarly, त्रयाणाम् लोकानाम् समाहार: = त्रिलोकी।
वहँ प्रापणे १. ११५९
वह् + क्त 3-2-102, 1-1-26
= वह् + त 1-3-8 = व् अ ह् + त
= उ अ ह् त 6-1-15, 1-1-45
= उ ह् त 6-1-108
= उ ढ् त 8-2-31
= उ ढ् ध 8-2-40
= उ ढ् ढ 8-4-41
= उ ढ 8-3-13 (वचनसामर्थ्यात्)
= ऊढ 6-3-111 (वचनसामर्थ्यात्)
अप + ऊढ 1-4-60, 2-2-18 = अपोढ 6-1-87
अनपोढ 2-2-6, 6-3-73, 6-3-74
अनपोढा स्थिति: येन स: = अनपोढस्थिति: 2-2-24, 6-3-34
विन्ध्याद्रि: 2-1-57
ष्ठा गतिनिवृत्तौ १. १०७७ = स्था 6-1-64, as per the न्यायः “निमित्तापाये नैमित्तिकस्याप्यपाय:” (when as cause is gone, its effect is also gone)
स्था + लिँट् 3-2-115
= स्था + तिप् 3-4-78 (3-4-115 prevents 3-1-68)
= स्था + णल् 3-4-82
= स्था + स्था + णल् 6-1-8
= स्थ + स्था + णल् 7-4-59
= थ + स्था + णल् 7-4-61
= थ + स्था + औ 7-1-34
= तस्थौ 6-1-88, 8-4-54
Verse 32
अवरस्मिन् काले जाता = अवरजा।
अवर ङि + जन् ड 2-2-19, 3-1-92, 3-2-97 सप्तम्यां जनेर्डः
= अवर + जन् अ 1-2-46, 2-4-71 1-3-7
= अवर + ज् अ 6-4-143 व्याख्यानम् – डिति अभस्य अपि अनुबन्धकरणसामर्थ्यात् टिलोपो भवति।
= अवरज
स्त्रियाम् –
अवरज + टाप् 4-1-4
= अवरजा 1-3-7, 1-3-3, 6-1-101
रावणस्य अवरजा = रावणावरजा 2-2-8
मदनेन आतुरा = मदनातुरा 2-1-32
तुरँ त्वरणे ३. २२
आतुतोर्ति इति आतुर:।
तुर् + क 3-1-135 इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः
= तुर् + अ 1-3-8
= तुर 1-1-5 stops 7-3-86
आतुर 2-2-18
स्त्रियाम् – आतुरा
पदँ गतौ ४. ६५
पद् + लिँट् 3-2-115 = पद् ल् 1-3-2, 1-3-3
= पद् + त 3-4-78, 1-3-12 = पद् + ए 3-4-81, 1-1-55
= पद् पद् ए 6-1-8 = पेदे 1-2-5, 6-4-120 अत एकहल्मध्येऽनादेशादेर्लिटि ।
निदाघेन आर्ता = निदाघार्ता 2-1-32
ऋ गतिप्रापणयोः १. १०८६
ऋ + क्त 3-2-102, 1-1-26, 3-4-72
= ऋ + त 1-3-8
= ऋत 7-2-10 stops 7-2-35
आ(ङ्) + ऋत 2-2-18
= आर्त 6-1-91 उपसर्गादृति धातौ ।
विरुद्धमा समन्तादलति अडति वा। अलँ भूषणपर्याप्तिवारणेषु १. ५९३, अडँ उद्यमे १. ४१४ । डलयोरेकत्वम्।
अल् + अच् 3-1-134 नन्दिग्रहिपचादिभ्यो ल्युणिन्यचः ।
= अल 1-3-3
वि आ अल = व्याल 2-2-18
स्त्रियाम् –
व्याल + ङीष् 4-1-63 जातेरस्त्रीविषयादयोपधात् । जातिवाचि यन्न च स्त्रियां नियतमयोपधं ततः स्त्रियां ङीष् स्यात्।
= व्याल् + ई 1-3-8, 1-3-3, 1-4-18, 6-4-148
= व्याली
मलयस्य द्रुम: = मलयद्रुम: 2-2-8, तम्
October 13, 2011
ओ३म्
Verse 33
सीताया: सन्निधि: = सीतासन्निधि: 2-2-8, तस्मिन्
सम् नि धा कि 1-1-20 दाधा घ्वदाप्, 3-3-92 उपसर्गे घोः किः । भावे अकर्तरि च कारके इति वर्तते। उपसर्गे उपपदे घुसंज्ञकेभ्यः धातुभ्यः किः प्रत्ययो भवति। कित्करणम् आतो लोपार्थम्।
= सम् नि ध् इ 1-3-8, 6-4-64
= संनिधि 8-3-23
= संनिधि / सन्निधि 8-4-59
वृञ् वरणे ५. ८
वृ + लिँट् 3-2-115 = वृ ल् 1-3-2, 1-3-3
= वृ + त 3-4-78, 1-3-72
= वृ + ए 3-4-81, 1-1-55
= वृ वृ ए 6-1-8
= वर् वृ ए 7-4-66, 1-1-51
= व वृ ए 7-4-60
= वव्रे 6-1-77
रुहँ बीजजन्मनि प्रादुर्भावे च १. ९९५
रुह् + क्त 3-2-102, 1-1-26, 3-4-72
= रुह् + त 1-3-8. (7-2-10 stops 7-2-35)
= रुढ् + त 8-2-31
= रुढ् + ध 8-2-40
= रुढ् + ढ 8-4-41
= रु + ढ 8-3-13 (वचनसामर्थ्यात्)
= रूढ 6-3-111 (वचनसामर्थ्यात्)
अति आ(ङ्) रूढ = अत्यारूढ 2-2-18, 6-1-77
जानाति इति ज्ञ:।
ज्ञा अवबोधने ९. ४३
ज्ञा + क 3-1-135 इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः । आकारान्तेभ्यो धातुभ्यः उपसर्ग उपपदे कप्रत्ययो भवति।
= ज्ञ् + अ 1-3-8, 6-4-64, 1-1-52
= ज्ञ
कालस्य ज्ञ: = कालज्ञ: 2-2-8
भवति इति भव:।
भू सत्तायाम् १. १
भू + अच् 3-1-134 नन्दिग्रहिपचादिभ्यो ल्युणिन्यचः ।
= भो + अ 1-3-3, 7-3-84
= भव 6-1-78
मनसि मनस: वा भवति = मनोभव:।
Verse 34
अतिशयितो युवा = कनीयान्।
युवन् + ईयसुँन् 5-3-57 द्विवचनविभज्योपपदे तरबीयसुनौ ।
= कन् + ईयस् 1-3-2, 1-3-3, 5-3-64 युवाल्पयोः कनन्यतरस्याम् ।
= कनीयस्कनीयस् + अम् 4-1-2, 1-3-4
= कनीय नुँम् स् + अम् 7-1-70, 1-1-47
= कनीयन्स् अम् 1-3-2, 1-3-3
= कनीयान्सम् 6-4-10
= कनीयांसम् 8-3-24
3-1-8 सुप आत्मनः क्यच्। इषिकर्मण एषितुः संबन्धिनः सुबन्तादिच्छायामर्थे क्यच् प्रत्ययो वा स्यात् ।
आत्मनः वृषमिच्छति वृषस्यति।
वृष अम् क्यच् 3-1-8
= वृष क्यच् 3-1-32, 2-4-71, 1-1-61
= वृष य 1-3-8, 1-3-3
= वृष असुँक् य 7-1-51 अश्वक्षीरवृषलवणानामात्मप्रीतौ क्यचि, 1-1-46
= वृषस्य 1-3-2, 1-3-3, 6-1-97
(अत्र तत्त्वबोधिनी द्रष्टव्या)
नुँम्-आगम: in वृषस्यन्ती is by 7-1-81 शप्श्यनोर्नित्यम् ।
वृषस्य स्कन्ध: इव स्कन्ध: यस्य स: = वृषस्कन्ध: 2-2-24 वा. सप्तम्युपमानपूर्वपदस्य उत्तरपदलोपश्च वक्तव्यः। उष्ट्रस्य मुखमिव मुखं यस्य स उष्ट्रमुखः। (गीता example – वृकोदर:)
Verse 35
ज्येष्ठे अभिगमनम् = ज्येष्ठाभिगमनम्, तस्मात्
अङ्गीकृत 5-4-50, 7-4-32, 1-4-61, 2-2-18
उभशब्दो नित्यं द्विवचनान्तः । उभयशब्दस्य द्विवचनं नास्ति ।
अत्र समासविषय उभशब्दस्थान उभयशब्दप्रयोग एव साधुरित्यनुसन्धेयम्।
उभे च ते कूले = उभयकूले 2-1-57
उभयकूले भजतीति उभयकूलभाक्।
भजँ सेवायाम् १. ११५३
उभयकूल औट् + भज् ण्विँ 2-2-19, 3-1-92, 3-2-62 भजो ण्विः ।
= उभयकूल भज् 1-2-46, 2-4-71, 1-3-7, 1-3-2, 6-1-67
= उभयकूलभाज् 7-2-116
उभयकूलभाज् + सुँ 4-1-2
= उभयकूलभाग् 1-3-2, 6-1-68, 8-2-30
= उभयकूलभाक् / उभयकूलभाग् 8-4-56
राम: आश्रय: यस्या: सा = रामाश्रया 2-2-24
टुनदिँ समृद्धौ १. ७०
न नुँम् द् 1-3-5, 1-3-2, 7-1-58, 1-1-47
= नन्द् 1-3-2, 1-3-3, 8-3-24, 8-4-58
नन्द् + क्त 3-2-102, 1-1-26
= नन्दित 1-3-8, 7-2-35. Note: 6-4-24 does not apply.
अभूत् 3-2-110, 3-1-43, 3-1-44, 2-4-77 गातिस्थाघुपाभूभ्यः सिचः परस्मैपदेषु ।
October 20, 2011
ओ३म्
End
Recent Comments