TBD.

नुंव्यवाये ऽपि विसर्जनीयव्यवाये ऽपि शर्व्यवाये ऽपि उत्तरस्य सकारस्य मूर्धन्यादेशो भवति। व्यवायशब्दः प्रत्येकम् अभिसम्बध्यते। नुंव्यवाये तावत् सर्पिंषि। यजूंषि हवींषि विसर्जनीयव्यवाये सर्पिःषु। यजुःषु। हविःषु। शर्व्यवाये सर्पिष्षु। यजुष्षु। हविष्षु। नुमादिभिः प्रत्येकं व्यवाये। षत्वमिष्यते, न समस्तैः। तेन इह न भवति, निंस्से, निंस्स्वः इति। णिसि चुम्बने इत्येतस्य एतद् रूपम्। अत्र हि नुमा, सकारेण शरा च व्यवधानम्।

TBD.

354 एतैः प्रत्येकं व्यवधानेऽपि इण्कुभ्यां परस्य सस्य मूर्धन्यादेशः. ष्टुत्वेन पूर्वस्य षः. पिपठीष्षु, पिपठीःषु.. चिकीः. चिकीर्षौ. चिकीर्भ्याम्. चिकीर्षु.. विद्वान्. विद्वांसौ. हे विद्वन्.. ,

नुम्विसर्जनीय। `इण्को'रिति , `मूर्धन्यः' इति चानुवर्तते। तदाह–एतैः प्रत्येकमित्यादिना। अत्र प्रत्येकमेव नुमादिभिव्र्यवधानं विवक्षितं, न तु अटं कुप्वा'ङितिवद्यथासंभवं व्यवधानमिति भाष्ये स्पष्टम्। ततश्च प्रकृते विसर्जनीयपक्षे तेन व्यवधानेऽपि षत्वमिति भावः। विसर्जनीयस्य सत्वपक्षे आह– ष्टुत्वेनेति। पिपठीस्-सु इति स्थिते प्रथमसकारेण शरा व्यवायमाश्रित्य ईकारादिणः परत्वाद्द्वितीयसकारस्य षत्वे सति पूर्वस्य सकारस्य ष्टुत्वेन षकारः, नतु `आदेशप्रत्यययोः' इति षः, तत्र अपदान्तस्य इत्यनुवृत्तेरिति भावः। एवं च `नुम्शर्?व्यवायेऽपी'त्येव सिद्धे विसर्जनीयग्रहणं व्यर्थमित्याहुः। अयोगवाहानां शष्र्वपि पाठादिह विसर्जनीयग्रहणं भाष्ये प्रत्याख्यातम्। निंस्स्वेति। `णिसि चुम्बने' लुग्विकरणः। `णो नः' इति णस्य नः, इदत्त्वान्नुम्। अनुदात्तेत्त्वादात्मनेपदम्। लोण्मध्यमपुरुषैकवचनं थास्, `थासः से,' `सवाभ्यां वामौ'इत्येकारस्य वत्वम्। निन्?स्स्व इति स्थिते `नश्चापदान्तस्ये'त्यनुस्वारे निंस्स्वेति रूपम्। अत्र यथासंभवं व्यवधानाश्रयणे तु नुम्स्थानिकानुस्वारेण सकारेण च व्यवहितस्य द्वितीयसकारस्य षत्वं स्यादतः प्रत्येकं व्यवधानमाश्रितमिति भावः। निंस्से इति। उक्तधातोर्लण्मध्यमपुरुषैकवचनं थास्। तस्य `थासः से' इति सेआदेशः। `निंस्से' इत्यत्रापि द्वितीयसकारस्य षत्वं न भवति, प्रत्येकमेव व्यवधानाश्रयणादिति भावः। `हिसि हिंसायाम्' सुपूर्वादस्मात्, क्विप्, इदित्त्वान्नुम्, ततः सप्तमीबहुवचने सुहिन्स्सु इति स्थिते प्रथमसकारस्य संयोगान्तलोपे `सुहिन्सु' इति रूपम्। `स्वादिषु' इति पदान्तत्वात् `नश्चापदान्तस्य ' इत्यनुस्वारो न। किं च पुम्शब्दात् सप्तमीबहुवचने पुंस्सु इति स्थिते प्रथमसकारस्य संयोगान्तलोपे पुंसु #इति रूपम्। तत्र सुहिन्सु इत्यत्र नुमा व्यवधानात्षत्वं स्यात्। नुम्ग्रहणस्यानुस्वारोपलक्षणार्थत्वे पुंसु इत्यत्र षत्वं स्यादित्यत आह–नुम्ग्रहणमिति। व्याख्यानादिति। प्रकृतसूत्रे, `हयवरट्' सूत्रे च भाष्ये तथा व्याख्यानादित्यर्थः। नुम्ग्रहणं नुम्स्थानिकानुस्वारोपलक्षणार्थमित्येतत्सूत्राक्षरानुगतमित्याह–अत एवेति। नुम्ग्रहणस्य नुम्स्थानिकानुस्वारोपलक्षणार्थत्वादेव शग्र्रहणेनैव सिद्धत्वात्तद्ग्रहणमनर्थकं स्यात्, अनुस्वारस्य शष्र्वपि पाठादिति भावः। चिकीरिति। कृधातोः सनि `इको झल्' इति कित्त्वादृकारस्य गुणाऽभावे `अज्झनगमां सनी'ति दीर्घः। ततः `ऋ इद्धातोः' इति इत्त्वम्, `हलि चे'ति दीर्घः। ततः `सन्यङो'रिति द्वित्वम्। `हलादिः शेषः' `ह्यस्वः'। `कुहोश्चुः' इत्यभ्यासकककारस्य चुत्वं, सस्य षत्वम्। चिकीर्ष इति रूपम्। `सनाद्यन्ताः' इति धातुत्वात्ततः क्विप्। `अतो लोपः'। चिकीर्ष इत्यस्मात्षकारान्तात्सुबुत्पत्तौ सोर्हल्ङ्यादिलोपे चिकीर्ष इति स्थितम्। एतावत् सिद्धवत्कृत्य `रात्सस्ये'ति नियमात्षकारस्य संयोगन्तलोपाऽभावमाह्क्य आह–रात्सस्येति। षत्वस्याऽसिद्धत्वादिति भावः। एवं चिकीभ्र्यामित्याद्यूह्रम्। विसर्गमाशङ्क्य आह–रोः सुपीति। प्रकृते रपरत्वसम्पन्नस्य रस्य रुत्वाऽभावादिति भावः। दमेर्डोसिति। औणादिकमेतत्सूत्रम्। `दमु उपशमे' इत्येतस्माद्धातोर्डोस्प्रत्ययः स्यादित्यर्थः। डकार इत्। डित्त्वसामर्थायादिति। `टेः' इति भस्य विहितष्टिलोप इह भत्वाऽभावेऽपि डित्त्वसामथ्र्याद्भवतीत्यर्थः। सकारस्य प्रत्ययावयवत्वात्षत्वं, दोषिति षकारान्तं रूपम्। ततः सोर्हल्यङ्यादिलोपः। एतावत्सिद्धवत्कृत्य-आह–षत्वस्यासिद्धत्वादिति। षत्वस्याऽसिद्धत्वाद्रुत्वे सति विसर्गः। वा दोषन्निति। `शसादा'विति शेषः।

णत्वमिति भावः। दोःषु दोष्षु। विविक्षशब्दं व्युत्पादयति–विशोत। सन्नन्तादिति। वेष्टुमिच्छतीति विग्रहे विशेः सन्। `हलन्ताच्च' इति सनः कित्त्वान्न लघूपधगुणः। `सन्यङो' इति द्वित्वम्। `हलादि शेषः'। शकारस्य झल्परकत्वात् `व्रश्चे'ति षः। `षढो कः कः सी'ति षस्य कः। प्रत्ययावयवत्वात्सस्य षत्वम्। `सनाद्यन्ताः' इति धातुत्वत्क्विप्। `अतो लोपः' विविक्ष् इति षकारान्तं रूपमित्यर्थः। कत्वस्येति। विविक्षित्यस्मात्सोर्हल्ङ्यादिलोपे षकारस्य संयोगान्तलोपः। `स्कोः' इति ककारलोपस्तु न शङ्क्यः, संयोगादिलोपे कर्तव्ये `षढोः तः सी'ति कत्वस्याऽसिद्धत्वादित्यर्थः। व्रश्चेति ष इति। संयोगान्तलोपे सति सकारस्य निमित्तस्य निवृत्त्या कत्वस्यापि निवृत्तौ, झल्परत्वनिवृत्त्या पूर्वप्रवृत्त्षत्वस्यापि निवृत्तौ, पदान्तत्वात् `व्रश्चे'ति शस्य ष इत्यर्थः। जश्त्वचर्त्वे इति। षस्य जश्त्वेन डः, तस्य चत्र्वविकल्प इत्यर्थः। सक्रोरिति। `तक्षू तनूकरणे' अस्मात् क्विप्। ततस्सोर्हल्ङ्यादिलोपे `स्कोः' इति कलोपे षस्य जश्त्वेन डः, तस्य चत्र्वविकल्प इत्यर्थः। तड्ङ्याम्। तट्त्सु-तट् सु। गोडिति। `रक्ष पालने' इत्यस्मात् कर्मण्युपपदेऽणि प्राप्ते, वाऽसरूपन्यायेन क्विपि सुबुत्पत्तौ तक्ष्?शब्दवद्रूपम्। तक्षिरक्षिभ्यामिति। इका निर्देशोऽयम्। तक्ष् रक्ष इति धातुभ्यां `हेतुमति चे'ति णिच, चकार इत्। `चुटू' इति णकार इत्। ततः `सनाद्यन्ताः' इति धातुत्वात् क्विपि `णेरनिटी'ति णिलोपे, क्विपि लुप्ते, तक्ष्, रक्षिति षकारान्ते रूपे। ततः सुलोपे सति संयोगान्तलोपापवादः `स्कोः संयोगाद्योः' इति ककारस्य जश्त्वचर्त्वे इत्यभिप्रेत्य आह–तक्?तग्?, गोरक्?गोरगिति। `डु पचष् पाके' अस्मात् सनि `सन्यङोः' इति द्वित्वम्। `हलादि शेषः'। `सन्यतः' इत्यभ्यासाऽकारस्य इत्त्वम्। `चोः कुः' इति चकारस्य कुत्वम्। प्रत्ययावयवत्वात्सस्य षः। पिपक्ष् इति रूपम्। ततः सोर्लोपः `स्कोः' इति ककारस्य लोपमाशङ्क्य आह–कुत्वस्यासिद्धत्वादिति। `चकारस्थानिकस्ये'ति शेषः। सति च षकारस्य संयोगान्तलोपे झल्परत्वनिवृत्त्या पूर्वप्रवृत्तककारस्य निवृत्तौ पदान्तत्वाकुत्वे जश्त्वचर्त्वे इत्यभिप्रेत्य आह–पिपक् पिपगिति। पिपक्षौ, पिपक्ष इत्यादि। एवं विवगिति। वक्तुमिच्छतीति विग्रहे `वच परिभाषणे' इत्यस्माद्विवक्षशब्दवदित्यर्थः। दिधगिति। दग्धुमिच्छतीत्यर्थे `दह भस्मीकरणे' इत्यस्मात्सनि, द्वित्वे, हलादिशेषे, अभ्यासेत्त्वे, दिदह्?स इति स्थिते `दादेर्धातोर्घः' इति हस्य घत्वे `एकाचो बशः' इति दकारस्य धत्वे दिधघ्स इति घकारस्य चर्त्वेन ककारे प्रत्ययावयवत्वात्सस्य षत्वे ततः क्विपि अतो लोपे दिधक्षिति रूपम्। तस्मात् सुबुत्पत्तौ सोर्लोपे चत्र्वस्याऽसिद्धत्वात् `स्कोः' इत्यभावे षकारस्यसंयोगान्तलोपे खर्परत्वाऽभावात्पूर्वप्रवृत्तककारस्य निवृत्तौ पदान्तत्वाज्जशत्वचर्त्वे इति भावः। दिधक्षौ दिधक्ष इत्यादि इति। षान्ताः। अथ सान्ताः। सुपीरिति। `वोरुपधाया' इति दीर्घः। एवं सुतूरिति। विद्वानिति। विद ज्ञाने। अदादिः लटः शत्रादेशे `विदेः शतुर्वसु' शित्त्वात्सार्वधातुकत्वात् शप्, लुक्। `सार्वधातुकमपित्' इति ङित्त्वान्न लधूपधगुणः। कृदन्तत्वात् प्रातिपदिकत्वं विद्वस्?शब्दः। तस्मात्सुः, उगित्त्वान्नुम्, `सान्तमहतः' इति दीर्घः, सुलोपः, सस्य संयोगान्तलोपः, तस्याऽसिद्धत्वान्नलोपो नेति भावः। सान्तत्वाऽभावात् `वसुरुआंसु' इति दत्वं न। विद्वांसाविति। सुटि नुमि कृते `सान्तमहतः' इति दीर्घः, `नश्चे'त्यनुस्वार इति भावः।

386 नुम्बिसर्जनीय। `इण्को'रिति पञ्चमीनिर्देशाव्द्यवबितस्याऽप्राप्तौ वचनम्। ष्टुत्वेन पूर्वस्येति। सनः सस्य रुत्वविसर्गयोः कतयोः `वा शरी'ति विकल्पात्प7#ए सकारस्तेन शरा व्यवाये सुपः सस्य षत्वं। पूर्वस्य ष्टुत्वम्, न तु `आदेशप्रत्यययो'रिति षः, `अपदन्तस्ये'ति निषेधादिति भावः। एवं स्थिते शग्र्रहणे विसर्जनीयस्य लाभादित्यन्ये। निस्स्वेति। आद्यसकारारस्य प्रत्येकं व्यवधानेऽपि आदेशप्रत्ययावयवत्वनाऽभावात्षत्वं न भवति। न चाऽत्र `आदेशप्रत्यययो'रित्यनुवृत्त्यभावात् `नुम्बिसर्जनीये'त्यनेन धातुकारस्य षत्वं स्यादिति वाच्यम्, तस्य स्वातन्त्र्येण विधायकत्वाऽनङ्गीकारात्। `अपदान्तस्य मूर्धन्यः'`इण्को'रितिवत् `नुम्बिसर्जनीये'त्यस्याप्यधिकारसूत्रत्वात्। विधाकत्वाऽनङ्गीकारात्। `अपदान्तस्य मूर्धन्यः' `इण्को'रितिवत् `नुम्वि#इ#इ#इसर्जनीये'त्यस्याप्यधिकारसूत्रत्वात्। कर्तुमिच्छति चिकीर्षतिष चिकीर्षतेः क्विप्प्र त्ययः–चिकीः। `एकाच उपदेशे'इति `सनिग्रहगुहोश्चे'ति वासन इडभावे `इको झ'लिति कित्वाद्गुणाऽभावे `अज्झनगमां सनी'ति दीर्घे `ऋत इ'दीतीत्वे रपरत्वं, ततो द्वित्वं, `हलादिः शेषः'`कुहोश्चुः'अल्लोपः। सर्हल्ङ्यादिलोपे पदान्तत्वात् `र्वोरुपधायाः'इति दीर्घः। दोरिति। दाम्यतीति दोः। संयोगान्तलोप इति। न चाऽस्मिन्कर्तव्ये बहिरङ्गत्वेनाऽतोलोपस्याऽसिद्धत्वं शङ्क्यं, बहिर्निमित्तापेक्षपदसंज्ञासापेक्षत्वेन संयोगान्कलोपस्यैव बहिरङ्गत्वादिति दिक्। विविडिति। विशेः सन्। `एकाच'इतीण्निषेधे `हलन्ताच्चे'ति कित्त्वाद्गुणीऽभावः। द्वित्वाऽभ्यासकार्ये। तडिति। `तक्षू त्वक्षू तनूकरणे'इत्यस्मात् क्विप्। गां रक्षतीति—गोरट्। कर्मण्युपपदे `वा सरूप'न्यायेन क्विप्। कुत्वस्यासिद्धत्वादिति। इतरथा `स्को'रिति कलोपः स्यादिति भावः। पिपागति। पक्तुमिच्छति पिपक्। वक्तुमिच्छति विवक्। `दादे'रिति घः। `एकाचो बश'इति भाष्भावः। दग्धुमिच्छतीति दिधक्। इति षान्ताः। सुतूरिति। सुष्ठु तोसतीति सुतूः। वेत्तीति विद्वन्। `विदेः शतु र्वसुः'। अदादित्वाच्छपो लुक्। `सार्वधातुकमिपित्'इति ङित्त्वान्नोपधागुणः। उगित्त्वान्नुम्। `सान्तमहतः'इति दीर्घः। संयोगान्तलोपस्याऽसिद्धत्वान्नलोपो न।

247) नुम्विसर्जनीयशर्व्यवायेऽपि 8-3-58

वृत्ति: एतैः प्रत्येकं व्यवधानेऽपि इण्कुभ्यां परस्य सस्य मूर्धन्यादेशः स्यात्। The सकारः following an इण् letter or a consonant of the क-वर्गः gets षकारः as its replacement, even when any one of the the following may intervene – the नुँम् augment, the विसर्गः or a शर् letter.

उदाहरणम् - निराशिस् + सुप् = निराशीर् + सु 1-3-3, 8-2-66, 1-3-2, 8-2-76  = निराशीः + सु 8-3-15 = निराशीः + सु, निराशीस् + सु 8-3-34, 8-3-36

निराशीः + सु = निराशीःषु 8-3-58

or

निराशीस् + सु = निराशीष्षु 8-3-58, 8-4-41