TBD.
नहो हकारस्य धकारादेशो भवति झलि परे पदान्ते च। नद्धम्। नद्धुम्। नद्धव्यम्। उपानत्। परीणत्।
TBD.
361 नहो हस्य धः स्याज्झलि पदान्ते च..
अथ हान्ताः। `णह बन्धने' `णो नः'। उपनह्रते इति विग्रहे उपपूर्वात्संपदादित्वात्कर्मणि क्विप्। `नहिवृती'त्यादिना पूर्वपदस्य दीर्घः। उपानह्?शब्दः स्त्रीलिङ्गः–पादुकावाची। `पादूरुपानत्स्त्री' इत्यमरः। नहो धः। `हो ढः' इत्यतो `ह' इत्यनुवर्तते। `पदस्ये'त्यधिकृतम्। `स्कोः संयोगे'त्यतोऽन्ते इत्यनुवर्तते। `झलो झली'त्यतो `झली'त्यनुवर्तते। तदाह–नहो हस्येत्यादिना। `हो ढः' इति ढत्वापवादः। उपानदिति। उपानह्?शब्दात्सोर्हल्ङ्यादिलोपः, हस्य धः, जश्त्वचर्त्वे इति भावः। अत्र दकार एव तु न विहितः, तथा सति `नद्ध'मित्यत्र `रदाभ्या'मिति नत्वप्रसङ्गादित्यलम्। उपानद्भ्यामिति। हस्य धत्वे जश्त्वमिति भावः। उपानत्स्विति। धत्वे `खरि चे'ति चत्र्वमिति भावः। उष्णिहशब्दश्छन्दोविशेषवाची स्त्रीलिङ्गः। तुं व्युत्पादयितुमाह–ष्णिह प्रीतावित्यादिना। दलोपषत्वे इति। उदो दकारस्य लोपः, सस्य षत्वं च निपात्यत इत्यर्थः। न च `धात्वादेः षः सः' इति कृतसकारस्य `आदेशप्रत्यययोः' इत्येव षत्वे सिद्धे किं तन्नि पातनेन इति वाच्यं, सात्पदाद्यो'रिति निषेधबाधनार्थं षत्वनिपातनस्यावश्यकत्वात्। न च उष्णिह्?शब्दात्समासात्सुबुत्पत्तेः पूर्वं स्निहित्येतन्न पदम्। नितरां सकारस्य पदादित्वमिति वाच्यं, `पदादादि'रिति पक्षे षत्वनिषेधप्रसक्तेरित्याहुः। हस्य घ इति। घोषनादसंवारमहाप्राणसाम्यादिति भावः। नच `क्विन्प्रत्ययस्ये'ति कुत्वस्याऽसिद्धत्वाद्धो ढ इति ढत्वमेवोचितमिति वाच्यं, `षत्वापवादः कुत्व'मिति कैयटादिमते तुल्यन्यायतया षत्वस्येव ढत्वस्यापि कुत्वेन बाधात्। जश्त्वचर्त्वे इति। नच जश्त्वे कर्तव्ये `क्विन्प्रत्ययस्य कु'रिति कुत्वस्याऽसिद्धत्वं शङ्क्यम्, `उष्णिगञ्चु' इति निर्देशेन जश्त्वे कर्तव्ये कुत्वस्याऽसिद्धत्वाऽभावज्ञापनात्। वस्तुतस्तु `क्विन्प्रत्ययस्य कु'रिति कुत्वं षत्वापवादो न भवती'ति मूलकारमते तुल्यन्यायाड्ढत्वस्यापि नापवादः। ततश्च तद्रीत्या ढडगका इति बोध्यम्। इति हान्ताः। \र्\नथ वान्ताः। द्यौरिति। दिव्शब्दः स्त्रीलिङ्गः। `द्यौदिवौ द्वे स्त्रिया'मित्यमरः। तस्मात्सुः, `दिव औ'दिति वकारस्य औकारः, इकारस्य यण्, रुत्वविसर्गौ। सुलोपस्य औत्त्वस्थानिभूतवकाराश्रयत्वेनाल्विधित्वात्स्थानिवत्त्वाभावान्न हल्ङ्यादिलोप इति भावः। द्युभ्यामिति। भ्यामादौ हलि `दिव उदि'त्युत्त्वमिति भावः। इति वान्ताः। अथ रान्ताः। गीरिति। `गृ? निगरणे'क्विप् , `ॠत इद्दातो'रितीत्त्वं रपरत्वं, गिर्शब्दात्सुबुत्पत्तिः, सोर्लोपः, र्लोरुपधायाः' इति दीर्घः, रेफस्य विसर्ग इति भावः। भ्यामादौ तु हलि `र्वोः' इति दीर्घः, गीभ्र्यामित्यादि। गीर्षु। एवं पूरिति। गीर्वदित्यर्थः। `पृ? पालनपूरणयोः' क्विप्, `उदोष्ठ\उfffद्पूर्वस्ये'त्युत्त्वं, रपरत्वम्। पुर्शब्दात्सोर्लोपः, `र्वो'रिति दीर्घः, रेफस्य विसर्ग इति भावः। चतरुआआदेश इति। जश्शसोः स्त्रीलिङ्गस्य चतुर्शब्दस्य `त्रिचतुरोः स्त्रिया'मित्यनेनेति भावः। चतरुआ इति। परत्वा`च्चतुरनडुहो'रित्यमानं बाधित्वा चतसृभावे यण्। चतसृभावे कृते आम्तु न, `विप्रतिषेधे यद्बाधितं तद्बाधितमेवे'ति न्यायादिति स्थानिवत्सूत्रे भाष्ये स्पष्टम्। चतसृणामिति। `न तिसृचतसृ' इति दीर्घनिषेधः। इति रान्ताः। अथ मान्ताः। किम इति। किम्शब्दात्स्त्रीलिङ्गाद्विभक्तौ `किमः कः' इति प्रकृतेः कादेशे कृतेऽदन्तात्वाट्टाबित्यर्थः। सर्वावदिति। सर्वाशब्दवदित्यर्थः। `सर्वनाम्नो वृत्तिमात्रे पुंवद्भावः' इति न, शब्दस्वरूपपरस्य गौणतया कदाऽपि सर्वनामत्वाऽभावादिति भावः।
392 नहो धः। `द'इत्येव तु नोक्तं, तथा हि सति `नद्ध'मित्यत्र `रदाभ्यां'मिति नत्वं स्यात्, `झषस्तथो'रिति च न स्यात्। नहो हस्येति। `हो ढः'इत्यतोऽनुवृत्तेः `अलोऽन्त्यस्ये'त्यनेन वा हस्यैवादेश इति भावः। `झलो झलि'`पदस्य'`स्कोः `संयोगाद्योरन्ते चे'त्यतो झल्पदान्तग्रहणान्यनुवर्तन्ते। तदाह–झलीत्यादि। झलि परतः पदान्ते वा विद्यमानेस्येत्यर्थः। उपानदिति। उपपूर्वान्नहेः संपदादित्वात्क्विपि `नहिवृती'ति पूर्वपदस्य दीर्घः। सोर्हङ्यादिलोपे धत्वम्। जश्त्वचर्त्वे। अत्रेदं बोध्यम्–सुष्ठु अनङ्वाहो यस्यामिति बहुव्रीहौ `स्वनङ्वा'निति पुंवदेव रूपम्ष। केचित्तु गौरादिङीषं कृत्वा `स्वनङ्वाही'त्युदाजह्युः। तदसत्। अनुपसर्जनाधिकारविरोधात्। गीरिति। `गृ? निगरणे', `गृ? शब्दे'इत्यस्माद्वा क्विप्। `ॠत इद्धतोः'इतीत्त्वे रपरत्वम्। `र्वोरुप धाया दीर्घः'इति दीर्घः। पूरिति। `पृ? पालनपूरणयोः'`उदोष्ठ\उfffद्पूर्वस्य'इत्युत्त्वम्। चतरुआ इति। इह `चतुरनडुहो'रित्याम्न भवति, परत्वादामं बाधित्वा चतरुआआदेसे कृते सकृद्गतिन्यायेन पुनस्तस्याऽप्रवृत्तेः। चतसृणामिति। `न तुसृचतसृ'इति न दीर्घः। सर्ववदिति। `तेन तुल्य'मिति वति। `सर्वनाम्नो वृत्तिमात्रे'इति पुंवद्भावः।