TBD.

हलन्तो यो धातुः गुरुमान्, ततः स्त्रियाम् अकारः प्रत्ययो भवति। क्तिनो ऽपवादः। कुण्डा। हुण्डा। ईहा। ऊहा। गुरोः इति किम्? भक्तिः। हलः इति किम्? नीतिः।

TBD.

871 गुरुमतो हलन्तात्स्त्रियामकारः प्रत्ययः स्यात्. ईहा..

–

1563 गुरोश्च। धातोरित्यनुत्यवृत्त्या हल इति धातोर्विशेषणात्तदन्तविधौ हलन्तो धातुर्लभ्यते। न चाऽयं गुरुरिति संभवति। अज्विषयो हि गुरुः, अतो मत्वर्थो लक्ष्यते। तदाह –गुरुमत इति। ननु विपरीतमस्तु `गुर्वन्ताद्धल' इति, तादृशस्यापि धातोर्डुक्रीञित्यादेः सत्त्वादिति चेन्मैवम्। `चेष्टायामनध्वनि' `आशंसायां भूतवच्चे'ति निर्देशेन विपरीतशङ्काया अप्रवृत्तेः।

Video

वृत्तिः गुरुमतो हलन्‍तात्‍स्‍ित्रयामकारः प्रत्‍ययः स्‍यात् । Following a consonant-ending verbal root having a vowel which has the गुरु-सञ्ज्ञा (ref. 1-4-11, 1-4-12), the affix ‘अ’ is used to denote in the feminine gender either (i) the sense of the verbal root as having attained to a completed state or (ii) any कारक: except the agent of the action, provided the word so derived is a proper name.
Note: The affix ‘अ’ prescribed by this सूत्रम् is a अपवाद: (exception) to the affix क्तिन् prescribed by 3-3-94.

उदाहरणम् – क्रीडनं क्रीडा derived from the verbal root √क्रीड् (क्रीडृँ विहारे १. ४०५)

क्रीड् + अ 3-3-103
= क्रीड + टाप् 4-1-4
= क्रीड + आ 1-3-3, 1-3-7, 1-3-9
= क्रीडा 6-1-101. ‘क्रीडा’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46.

गुरो: किम्? भक्ति: derived from the verbal root √भज् (भजँ सेवायाम् १. ११५३)
हल: किम्? नीति: derived from the verbal root √नी (णीञ् प्रापणे १. १०४९)

Video

The affix ‘अ’ prescribed by the सूत्रम् 3-3-103 गुरोश्च हलः should only be used following a verbal root which allows a निष्ठा affix (ref. 1-1-26) to take the augment इट्।

उदाहरणम् – दीप्यतेऽनयेति दीप्ति: derived from the verbal root √दीप् (दीपीँ दीप्तौ ४. ४५)

दीप् + क्तिन् 3-3-94. Note: As per 7-2-14, the verbal root √दीप् (दीपीँ दीप्तौ ४. ४५) does not allow a निष्ठा affix to take the augment इट्। Hence the वार्तिकम् (under 3-3-103 गुरोश्च हलः) निष्ठायां सेट इति वक्तव्यम् prevents 3-3-103 from applying here.
= दीप् + ति 1-3-3, 1-3-8, 1-3-9. Note: 7-2-9 stops 7-2-35.
= दीप्ति । ‘दीप्ति’ gets the प्रातिपदिक-सञ्ज्ञा by 1-2-46.