TBD.

तद्धिते इति निवृत्तम्। हल उत्तरस्य तद्धितयकारस्य उपधायाः ईति परतो लोपो भवति। गार्गी। वात्सी। हलः इति किम्? कारिकेयी। तद्धितस्य इति किम्? वैद्यस्य भार्या वैध्यी।

TBD.

–

465 हलस्तद्धितस्य। `हल' इति दिग्योगे पञ्चमी। `परस्ये'त्यध्याहार्यम्। `यस्येति चे'ति सूत्रादीतीत्यनुवर्तते, `सूर्यतिष्यागस्त्ये'त्यतः `उपधाया' इति षष्ठ\उfffद्न्तं च, `ढे लोपोऽकद्र्वाः' इत्यतो `लोप' इति च। तदाह–हलः परस्येत्यादिना। अकारलोपात्प्रागेव यकारलोपो न संभवति, अकारे सति यकारस्य ईकारपरकत्वाऽभावात्। ननु कृतेऽकारलोपे खतं यकारस्य उपधात्वम् ?। नच अल्लोपस्य स्थानिवत्त्वं शङ्क्यं, यलोपविधौ तन्निषेधादिति चेन्न, यलोपे कर्तव्येऽल्लोपस्याभीयत्वेनाऽसिद्धतया यकारस्य उपधात्वसंभवात्। उपधाग्रहणाननुवृत्तौ त्वल्लोपस्याऽसिद्धत्वाद्यकारस्य ईकारपरकत्वाऽभावाल्लोपो न स्यात्। यदा तु सूत्रारम्भसामथ्र्यादेवाकारव्यवधाने।ञपि यकारस्य लोपः सम्भवतीत्युच्यते, तदोपधाग्रहणानुवृत्तिर्मास्तु। गार्गीति। इह `गोत्रं च चरणैः सहे'ति जातित्वेऽपि `जातेरस्त्रीविषया'दिति न ङीष्, योपधत्वात्। अनपत्याधिकारेति। `तस्यापत्य'मित्यपत्याधिकारविहितभिन्नयञन्तान्न ङीबिति वक्तव्यमित्यर्थः। द्वैप्येति। द्वीपे भवेति विग्रहे `द्वीपादनुसमुद्र यञि'ति यञ्। आदिवृद्धिः। `यस्येति च'। टापि सवर्णदीर्घः। अस्य यञोऽपत्याधिकारविहितत्वाऽबावान्न ङीबिति भावः। नन्वपत्यान्न ङीबित्येतावतैव द्वैप्येत्यत्रातिप्रसङ्गनिरासादधिकारग्रहणं किमर्थमित्यत आह-अधिकारग्रहणादिति। `इह ने'ति शेषः। देवस्यापत्यमिति विग्रहे `देवाद्यञञौ' इति यञ्, आदिवृद्धिः, `यस्येति च'। दैव्यशब्दाट्टाप्, सवर्णदीर्घः, दैव्येति रूपम्। `अनपत्यान्न ङी]बित्युक्ते त्वस्य यञ आपत्यत्वान्ङीब्निषेधो न स्यात्। अधिकारग्रहणे तु अत्रापि निषेधः स्यादेव, अस्य यञ आपत्यत्वे।ञपि `तस्यापत्य'मित्यधिकारबहिर्भूतत्वात्। तदेतदुपपादयति–देवादिति। `देवाद्यञञौ' इति तु `तस्यापत्य'मित्यदिकारात्प्रागेव `प्राग्दीव्यतो'णित्यधिकारपठितः। स चाऽपत्यादिविकारान्तार्थेषु साधारणत्वादपत्यार्थकोऽपि भवति, न त्वपत्याधिकारपठित इत्यर्थः। यद्यपि `यञश्चे'ति सूत्रे `आपत्यग्रहणं कर्तव्य'मित्येव भाष्ये दृश्यते, तथापि तत्र आपत्यपदमपत्याधिकारविहितपरमिति मनोरमायां शब्दरत्ने च प्रपञ्चितम्।

419 हलस्तद्धितस्य। `हल'इति पञ्चमी। `यस्येति चे'त् सूत्रात्–ईतीत्यनुवर्तते। `नस्ताद्धिते'इत्यतस्तद्धित नानुवर्तते, `आपत्यस्य चे'त्यत्तरसूत्रे पुनस्तद्धितग्रहणात्तदाह—हल उत्तरस्येत्यादि। `तद्धिते'इत्यनुवृत्तौ त्विहापि स्यात्,—साङ्काश्यकः। काम्पिल्यकः। `सङ्काशादिभ्यो णयः'। ततो `धन्वयोपधा'दिति वुञ्। उपधाभूतस्येति। `सूर्यतिष्ये'त्यत `उपधाया'इत्यनुवर्तत इति भावः। ननु `यस्येति चे'ति यञोऽकारलोपे कृते यकारस्य ईकारपरत्वमस्त्येव किमुपधाग्रहणानुवृत्त्या?। न चाऽल्लपोस्य स्थानिवद्भावो, यलोपे तन्निषेधात्। अत्राहुः–यलोपे कर्तव्येऽल्लोपस्याभीयत्वनाऽसिद्धत्वादुपधाग्रहणानुवृत्तिरभ्युपगन्तव्येति। अन्ये त्वाहुः–सूत्रारम्भसामथ्र्यादल्लोपस्याऽसिद्धकत्वं न भवति। तथा चोपधाग्रहणं विनापि नात्र क्षतिः। एवं च `सूर्यतिष्ये'ति सूत्रेऽप्युपधाग्रहणं त्यक्तुं शक्यमुक्तयुक्तेरिति। गार्गीति। गोत्रप्रत्ययान्तस्य जातित्वेऽपि योपधत्बादत्र `जाते'रिति ङीषिन भवति। तथाच आद्युदात्तमेवेदं पदम्। अनपत्याधिकारेति। यद्यपि `आपत्यग्रहणं कर्तव्य वार्तिकम्, तथाप्यपत्याधिकारविहितपरं तत्। तादृशश्च गर्गादियञेव न तु देवाद्यञ्। तस्याऽपत्याधिकाररात्प्रागेवन पाठात्। अतएव भाष्यकृता `यञश्चे'त्यत्र `कञ्क्वरपोऽयञश्चे'ति, `गर्गादिभ्यो य'ञित्यत्र `अय'ञिति अकारः प्राश्लिष्टः। एवं च `यञञोश्चे'ति सूत्रेऽपि `यस्कारदिभ्यो गोत्रे— अयञञोश्चे'त्यकारः प्रश्लिष्टः। एतच्च मनोरमाग्रन्थानुरोधोनोक्तम्। नव्यास्तु— अधिकारग्रहणमिहऽपार्थकं, यथाश्रुतवार्तिकेनैव द्वीपे भवा द्वेप्येति रूपसिद्धेः। न च देवस्यापत्यं स्त्री दैव्येति रुपाऽसिद्धि शङ्क्या, `अयञश्चे'ति भाष्यकारीयमिष्कर्षात्तत्सिद्धेः। नहि `देवाद्यञञौ'इत्यत्राऽयञित्यकारः प्रश्लेष्टं शक्यते। किंचाधिकारग्रहणे अभिजितोऽपत्यं स्त्रीत्यणन्तात्स्वार्थे `अभिजिद्विदभृ'दित्यादिना यञि `आभिजिती'ति रूपं न सिध्येत्।`श्रुमदणोऽयञ'इत्यकारप्रश्लेषेण भाष्यकाररीतियाऽपीह ङीपः संभवादित्याहुः। स्यादेतत्—अकारं प्रश्लिष्य गर्गादिभ्योऽयञि कृते गाग्र्य इति रूपं न सिध्येत्। मैवम्। वार्तिकप्रत्याख्यानाय भाष्यविरुद्ध इति स्पष्टमेव।

TBD.