TBD.

क्ये इति क्यच् क्यङ् क्यशां सामान्यग्रहनम्। नान्तं शब्दरूपं क्ये परतः पदसंज्ञं भवति। क्यच् राजीयति। क्यङ् राजायते। क्यश् चर्मायति, चर्मायते। सिद्धे सत्यारम्भो नियमार्थः। नान्तम् एव क्ये परतः पदसम्ंज्ञम् भवति, न अन्यत्। वाच्यति। स्रुच्यति।

TBD.

726 क्यचि क्यङि च नान्तमेव पदं नान्यत्. नलोपः. राजीयति. नान्तमेवेति किम्? वाच्यति. हलि च. गीर्यति. पूर्यति. धातोरित्येव. नेह - दिवमिच्छति दिव्यति..

484 नः क्ये। नकारादकार उच्चारणार्थः। `सुप्तिङन्त'मित्यतः सुबन्तं पदमित्यनुवर्तते। सुबन्तं नकारेण विशेष्यते। तदन्तविधिः। नकारान्तं सुबन्तं पदसंज्ञं स्यादिति लभ्यते। सुबन्तत्वादेव पदत्वे सिद्धे नियमार्थमिदम्। क्यग्रहणेन क्यच्क्यङोग्र्रहणं न तु क्यषः, `लोहितडाज्भ्यः क्यष्वचन'मिति वक्ष्यमाणतया हलन्तात्क्यषोऽभावात्। तदाह क्यचि क्यङि चेत्यादिना। ननु गव्यांचकारेत्यत्र आम आद्र्धधातुकावादेशसंपन्नवकारस्य यकारलोपं प्रति निमित्तत्वाऽसंभवादिति भावः। गव्यितेति। इटि अतो लोपः। राजीयतीत्यत्र आह– नलोप इति। राजानमिच्छतीत्यर्थे क्यचि राजन् य ति इतिस्थिते `नः क्ये' इति पदत्वान्नकारस्य लोप इत्यर्थः। कृते नलोपे `क्यचि चे'त्यकारस्य ईत्त्वमिति मत्वाह– राजीयतीति। न च ईत्त्वे कर्तव्ये नलोपस्याऽसिद्धत्वं शङ्क्यं, `नलोपः सुप्स्वरे'ति नियमादित्यलम्। ननु त्वामात्मन इच्छति, मामात्मन इच्छतीत्यत्र युष्मदस्मद्भ्यां क्यचि धात्ववयवत्वात्सुपो लुकि प्रत्ययलक्षणाऽभावात् `त्वमावेकवचने' इति कथं त्वमौ स्यातां, विभक्तौ परत एव तद्विधानादित्यत आह– प्रत्ययोत्तरपदयोश्चेति। सुपो लुका लुप्तत्वेऽपि क्यचमादाय मपर्यन्तस्य त्वमाविति भावः। ननु युष्मानात्मन इच्छति, अस्मानात्मन इच्छति- युष्मद्यति अस्मद्यतीत्यत्रापि क्यचमादाय त्वमौ स्यातामित्यत आह- - एकार्थयोरित्येवेति। प्रत्ययोत्तरपदयोश्चे'त्यत्र `त्वमावेकवचने' इति सूत्रमनुवृत्तम्। एकवचनशब्दश्च न रूढः, किंतु एकत्वविशिष्टार्थवृत्तित्वमेकवचनशब्देन विवक्षितमिति युष्मदस्मत्प्रक्रियायां प्रपञ्चितं प्राक्। तथा च युष्मदस्मदोरेकत्वविशिष्टार्थवृत्तित्वाऽभावान्न त्वमाविति भावः। गिरमात्मन इच्छति, पुरमात्मन इच्छतीत्यत्र गिर्शब्दात्पुर्शब्दाच्च क्यचि विशेषमाह– हलि चेति। `उपधादीर्घ' इति शेषः। ननु दिवमिच्छति दिव्यतीत्यत्रापि `हलि चे'ति दीर्घः स्यादित्यत आह– धातोरित्येवेति। `हलि चे'ति सूत्रे `सिपि धातो'रित्यस्तदनुवृत्तेरिति भावः। दिव्यतीति। दिव्शब्दोऽव्युत्पन्नं प्रातिपदिकमिति भावः। इहेति। `हलि चे'ति सूत्रे धातोरित्यनुवृत्तेः पुर्यतीत्यत्र न दीर्घ इति माधवग्रन्थश्चिन्त्य इत्यर्थः। कुत इत्यत आह– पुर्गिरोः साम्यादिति। `गृ? शब्दे' `पृ? पालनपूरणयोः' इत्याभ्यां क्विपि `ऋत इद्धातोटरिति `उदोष्ठ\उfffद्पूर्वस्ये'ति च इत्त्वे उत्त्वे च कृते रपरत्वे गिर्शब्दस्य च निष्पत्तेरिति भावः। प्रामादिक एवेति। दिव्शब्दस्याऽव्युत्पन्नप्रातिपदिकत्वान्न धातुत्वम्। दिव्धातोः क्विबन्तादूठि द्यूशब्दाच्च क्यचि `द्यूयती'त्येव उचितम्। विचि तु लघुपधगूणे `लोपो व्यो'रिति लोपे देशब्दात् क्यचि देयतीत्येवोचितमिति भावः। अदस्यतीति। अमुमात्मन इच्छतीत्यर्थे अदस्शब्दात्क्यचि सुपो लुका लुप्तत्वाद्विभक्तिपरकत्वाऽभावान्न त्यदाद्यत्वम्। सान्तत्वान्नोत्त्वमत्त्वे। `नः क्ये' इति नियमेन पदान्तत्वाऽभावान्न सस्य रूत्वमिति भावः। कर्तृशब्दात्क्यचि विशेषमाह– रीङृत इति। गाग्र्यशब्दात्क्यचि विशेषमाह– क्यच्व्योश्चेति। आपत्यस्य यञो यकारस्य लोप इति भावः। कृते यलोपे `क्यचि चे'त्यकारस्य ईत्त्वं मत्वाह– गार्गीयतीति। वात्सीयतीति। वात्स्यशब्दात्क्यचि पूर्ववत्। कविशब्दात्क्यचि विशेषमाह– अकृत्सार्वेति। वाच्यतीति। वाच्शब्दात्क्यचि `नः क्ये' इति नियमेन पदत्वाऽभावान्न कुत्वम्। `वचिस्वपी'ति संप्रसारणं तु न, `धातोः कार्यमुच्यमानं धातुविहितप्रत्यये एवे'ति नियमात्। समिध्यतीति। समिध्शब्दात्क्यचि `नः क्ये' इति नियमेन पदत्वाऽभावान्न जश्त्वम्। लुटस्तासि इटिसमिध्य इता इति स्थिते `यस्य हलः' इति नित्ये यलोपे प्राप्ते–

416 नः क्ये। `लोहितडाज्भ्यः क्यष्वचनं भृशादिष्वितराणी'ति वक्ष्यमाणतया हलन्तात्क्यष् दुर्लभ इत्यभिप्रेत्याह– क्यचि क्यङीति। एवं चेह `क्यषी' त्यपि कैश्चिदुक्तं तदुपेक्ष्यम्। `यस्य हलः' इति लोपमाशङ्क्याह– सन्निपातपरिभाषयेति। यकारे परे वान्तादेशविधानाद्वकारो यलोपस्य निमित्तं न भवतीति भावः। [गव्यीति। अत्रान्तर्वर्तिविभक्त्या पदत्वाल्लोपो दुवारः, स्यादित्याशङ्क्याह- - अपदान्तत्वादिति। इदं च `समाधानस्य समाधानान्तराऽदूषकत्वा'दिति न्यायेन समाधिसौकर्यादुक्तम्। वस्तुतस्तु उक्तरीत्या शङ्कैव नेति बोध्यम्। अन्ये तु वार्तिक एव प्रश्लेष इति द्वितीयपक्षमाश्रित्येदं,सूत्रे वकारप्रश्लेषे लोपाऽसंभवात्, `न हि कार्यी'ति न्यायात्। न च वलीति निमित्तत्वेनाऽऽश्रयणात्तत्रापि लोपो भवत्येव, अन्यथा वलीत्येव कुर्यादिति वाच्यम्, वकारे परतोय कारलोपे तस्य निमित्तत्वेनाऽऽश्रयणावश्यकत्वादिति द्वितीयकल्प एव युक्त इत्याहुः। राजीयतीति। `क्यचि चे'त्यवर्णस्य ईत्वे कर्तव्ये `पूर्वत्रासिद्ध'मिति नलोपोऽसिद्धो न भवति, `नलोपः सुप्स्वरे' ति नियमात्। यद्यपि नियमसूत्राणां निषेधमुखेन प्रवृत्तिरिति `नलोपः सुप्स्वरे'ति सूत्रं राज#ईयतीत्यादिषु पठनीयम्, `राजभ्या'मित्यादौ तु `पूर्वत्रासिद्ध'मिति नलसोपस्याऽसिद्धत्वेन दीर्घाद्यभावसिद्धेस्तथापि `विधिमुखेन प्रवृत्ति'रिति पक्षाभ्युपगमेन हलन्तेषु राजभ्यां राजभिरित्यत्रैव पठितमिति ज्ञेयम्। नच विधिमुखप्रवृत्तिपक्षो निरालम्ब एवेति वाच्यम्, `अनुपराभ्यां कृञः' इति सूत्रस्थभाष्यग्रन्थपर्यालोपचनया तत्पक्षावगमात्। यत्तु `नलोपः सुप्स्वरे'ति सूत्रे मनोरमायामुक्तं–`नियमसूत्राणां विधिमुखेन प्रवृत्तिः, सामान्यशास्त्रतात्पर्यसङ्कोचकता चे'ति पक्षस्य `द्युद्भ्यो लुङी'ति सूत्रे भाष्यकृता ध्वनितत्वा'दिति। तच्चिन्त्यम्। तत्सूत्रस्य भाष्यकारैरस्पृष्टत्वात्। केचित्तु `द्युद्द्भ्योलुङीतिसूत्रम्'। परस्मैपदप्रकरणमित्यर्थः। तत्र हि `अनुपराभ्या'मिति सूत्रं वर्तत इति तत्सूत्रे यद्ध्वनितं तत्तु परस्मैपदप्रकरणे ध्वनितमिति भवति। यद्वा `अनुपराभ्यां कृञः' इत्यत्र हि भाष्यकृता `द्युद्भ्यो लुङी'ति परामृष्टम्। तथा च `द्युद्भ्यो लुङी'ति सूत्रं य\उfffद्स्मस्तत् द्युद्भ्योलुङीतिसूत्रम् = `अनुपराभ्यां कृञः' इति सूत्रमित्यर्थ इत्येवं कुकविकृतिवत्कथंचित्स्थितस्य गतिः समर्थनीयेत्याहुः। पूर्गिरोः साम्यादिति। गृ? शब्दे, पृ? पालनपूरणयोरित्येताभ्यां क्विपि `ऋत इद्धातोः', `उदोष्ठ\उfffद्पूर्वस्ये'ति प्रवृत्तेरिति भावः। प्रामादिक एवेति। दिवु धातोः क्विपि तु `द्यू'रिति स्यात्। ततः क्यचि तु द्यूयतीति भवति। क्विपं विहाय विचि कृते तूपधागुणो वलोपश्च स्यात्। ततः क्यचि तु देयतीति भवति। तथा च `हलि चे' ति सूत्रे वृत्तावपि `दातोरित्येव, नेह दिवमिच्छति दिव्यती'त्येवोक्तमिति भावः। आपत्ययकारस्य लोपं स्मारयति–क्यच्व्योश्चेति। `नः क्ये' इति नियमेन पदत्वाऽभावात्कुत्वं नेत्याह– वाच्यतीति। एवं `समिध्यती' त्यत्र जश्त्वं नेति बोध्यम्। `मान्ताव्ययेभ्यः प्रतिषेधः' इति वार्तिकस्य यथा श्रुतव्याख्याने पुत्रमिच्छतीत्यत्रापि न स्यात्। पुत्रौ पुत्रान् वा इच्छतीत्यादावेव स्यात्, अतो व्याचष्टे– मान्तप्रकृतिकादिति।

वृत्तिः क्यचि क्यङि च नान्तमेव पदं नान्यत् । When the affix क्यच् or क्यङ् follows, only a term ending in a नकारः gets the designation पदम्।
Note: This is a नियम-सूत्रम् which restricts the scope of 1-4-14.

उदाहरणम् – आत्मनो राजानमिच्छति = राजीयति।

The नाम-धातुः “राजीय” is derived as follows:
राजन् + अम् 4-1-2
= राजन् + अम् + क्यच् 3-1-8
= राजन् + अम् + य 1-3-8, 1-3-3, 1-3-9. “राजन् + अम् + य” gets धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32
= राजन् + य 2-4-71, 1-1-61. Now “राजन्” gets पद-सञ्ज्ञा by 1-4-14 with the help of 1-1-62. Note: 1-4-15 does not limit 1-4-14 here.
= राज + य 8-2-7
= राजी + य 7-4-33, 1-1-52. Note: As per 8-2-1 पूर्वत्रासिद्धम्, the नकार-लोपः (done by 8-2-7 नलोपः प्रातिपदिकान्तस्य in the prior step) to arrive at the form “राज” should not be visible to any prior rule (in the अष्टाध्यायी)। But 8-2-2 नलोपः सुप्स्वरसंज्ञातुग्विधिषु कृति limits the authority of 8-2-1 and the नकार-लोपः (done by 8-2-7) is visible to 7-4-33 because the operation prescribed by 7-4-33 does not come under any of the categories listed in 8-2-2.

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
राजीय + लँट् 3-2-123 = राजीयति 1-3-78

उदाहरणम् – आत्मनस्तप इच्छति = तपस्यति।
तपस् + अम् 4-1-2
= तपस् + अम् + क्यच् 3-1-8
= तपस् + अम् + य 1-3-8, 1-3-3, 1-3-9. “तपस् + अम् + य” gets धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32
= तपस् + य 2-4-71, 1-1-61. Now “तपस्” does not get पद-सञ्ज्ञा because 1-4-15 limits 1-4-14 here. Therefore 8-2-66 cannot apply.

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
तपस्य + लँट् 3-2-123 = तपस्यति 1-3-78

उदाहरणम् – आत्मनो वाचमिच्छति = वाच्यति।
वाच् + अम् 4-1-2
= वाच् + अम् + क्यच् 3-1-8
= वाच् + अम् + य 1-3-8, 1-3-3, 1-3-9. “वाच् + अम् + य” gets धातु-सञ्ज्ञा by 3-1-32
= वाच् + य 2-4-71, 1-1-61. Now “वाच्” does not get पद-सञ्ज्ञा because 1-4-15 limits 1-4-14 here. Therefore 8-2-30 cannot apply.

The विवक्षा is लँट्, कर्तरि, प्रथम-पुरुषः, एकवचनम्।
वाच्य + लँट् 3-2-123 = वाच्यति 1-3-78