Namaste,
Today we will look at the derivation of the word तस्याम् from भगवद्गीता – 2.69
या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी |
यस्यां जाग्रति भूतानि सा निशा पश्यतो मुनेः ||
The विभक्ति: of तस्याम् is सप्तमी एकवचनम् of “तद्” प्रातिपदिकम् used in स्त्रीलिङ्गे
1. तद् gets the प्रातिपदिक-संज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम् and gets the सर्वनाम-संज्ञा 1-1-27 सर्वादीनि सर्वनामानि
The विवक्षा is to get the सप्तमी विभक्ति: एकवचन-रूपम्, so we start with तद् + ङि by applying 4-1-1 ङ्याप्प्रातिपदिकात् and 4-1-2 स्वौजसमौट्छस्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप्
2. तद् + ङि = त अ + ङि = त + ङि By the application of 7-2-102 त्यदादीनामः, 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य and 6-1-97 अतो गुणे
3. त टाप् + ङि Since we are deriving a feminine form, we have to add the प्रत्ययः टाप् to त using 4-1-4 अजाद्यतष्टाप्
The beginning ट् of टाप् gets the इत्-संज्ञा by चुटू 1-3-7 and the ending प् gets the इत्-संज्ञा by हलन्त्यम् 1-3-3. Both disappear by तस्य लोपः 1-3-9.
4. त आ + ङि = ता + ङि by 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः
5. ता + इ अनुबन्धलोपः by 1-3-8 लशक्वतद्धिते and 1-3-9 तस्य लोपः
6. त + स्याट् + इ 7-3-114 सर्वनाम्नः स्याड्ढ्रस्वश्च, 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ
7. त + स्या + आम् (ट् is an इत् by 1-3-3 हलन्त्यम् and is dropped by 1-3-9 तस्य लोपः and आम् replaces ङि by 7-3-116 ङेराम्नद्याम्नीभ्यः )
8. We apply 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः to get तस्याम्
Questions:
1. Could we have used 6-1-90 आटश्च instead of 6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः in step 8?
2. In the सूत्रम् 7-2-102 त्यदादीनामः which सर्वनाम-शब्दा: are referred to by “त्यदादीनाम्”?
3. What is the difference between सर्वनाम-स्थानम् and सर्वनाम-शब्द:?
4. Which feminine noun in the श्लोक: is referred to by the pronoun तस्याम्?
5. A feminine form of the प्रातिपदिकम् “तद्” is used in the गीता in chapter 14 in the first five verses. Can someone spot which one it is? Why was the आगम: स्याट् not used in that form?
6. In step 3, since the प्रत्यय: टाप् has टकार: as an इत्, why did it not go to the beginning of त by 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ?
Namaste,
1. We cannot use 6-1-90 आटश्च, since the आगमः is स्याट् and not आट् .
2. The वृत्ति: of 7-2-102 त्यदादीनामः is त्यदित्येवमादीनामकारादेशो भवति विभक्तौ परत: । द्विपर्यन्तानामेवेष्टि: । The सर्वनाम-शब्दा: starting with ‘त्यद्’ through ‘द्वि’ are referred to by ‘त्यदादीनाम्’ । They are ‘त्यद्, तद्, यद्, एतद्, इदम्, अदस्, एक, द्वि’
3. सर्वनाम-शब्द: means the pronouns. 1-1-27 सर्वादीनि सर्वनामानि , defines सर्वनाम-शब्द: . The वृत्ति: of 1-1-27 is सर्वादीनि शब्दस्वरूपाणि सर्वनामसंज्ञानि स्यु: । (Satishji’s notes: The list of terms starting with “सर्व” are called सर्वनामानि(pronouns))
Whereas सर्वनाम-स्थानम् is the संज्ञा given to certain सुँप् affixes. It is defined by 1-1-42 शि सर्वनामस्थानम् and 1-1-43 सुडनपुंसकस्य
4. तस्याम् refers to निशा.
5. तासाम् षष्ठी विभक्ति: , बहुवचनम् (आम् is the प्रत्यय:)
सर्वयोनिषु कौन्तेय मूर्तयः सम्भवन्ति याः |
तासां ब्रह्म महद्योनिरहं बीजप्रदः पिता || 14-4||
By 7-3-114 सर्वनाम्नः स्याड्ढ्रस्वश्च , स्याट् comes in as an आगमः only if a ङित् प्रत्ययः follows. आम् is not a ङित् . (Satishji’s notes : The ङित् affixes that follow a सर्वनाम-शब्द: that ends in an आप् affix, get the स्याट् augment and the (अङ्गम् ending in) आप् is shortened.)
तद् + आम् = त अ + आम् = त + आम् ( 7-2-102 त्यदादीनामः, 1-1-52 अलोऽन्त्यस्य and 6-1-97 अतो गुणे)
त टाप् + आम् ( प्रत्ययः टाप् to त using 4-1-4 अजाद्यतष्टाप् )
त आ + आम् (1-3-7 चुटू , 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः )
ता + आम् (6-1-101 अकः सवर्णे दीर्घः)
ता + (सुँट् + आम्) (7-1-52 आमि सर्वनाम्नः सुँट् , सुँट् is the आगमः and by 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ it attaches to the beginning of आम्)
ता + (स् + आम्) (1-3-2 उपदेशेऽजनुनासिक इत्, 1-3-3 हलन्त्यम्, 1-3-9 तस्य लोपः )
तासाम्
6. The वृत्ति: of 1-1-46 आद्यन्तौ टकितौ is “आदिष्टित् भवति अन्तः कित् भवति षष्ठीनिर्दिष्टस्य ।” . In our case, the प्रत्यय: टाप् is prescribed by 4-1-4 अजाद्यतष्टाप् which has the अनुवृत्ति: of प्रातिपदिकात् from 4-1-1. In the term प्रातिपदिकात् the विभक्ति: is पञ्चमी not षष्ठी – hence 1-1-46 will not apply.
Moreover 4-1-4 अजाद्यतष्टाप् is in the अधिकार: of 3-1-1 प्रत्ययः, 3-1-2 परश्च. So टाप् will come after the प्रातिपदिकम् (in our case त) and not attach to the beginning.
Thank you Satishji.