Today we will look at the form ऋषय: from श्रीमद्वाल्मीकि-रामायणम्

ऋषयोऽभ्यागमन्सर्वे वधायासुररक्षसाम् ।। १-१-४४।। – First half

Gita Press translation “All the seers(dwelling in the forest) called (on him) with a request to make short work of the demons and ogres (haunting the forest).”

ऋषि gets प्रातिपदिकसंज्ञा by 1-2-45 अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपदिकम्. The विवक्षा here is प्रथमा-बहुवचनम्. 4-1-2 स्वौजसमौट्छष्टाभ्याम्भिस्ङेभ्याम्भ्यस्ङसिँभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप् mandates the प्रत्ययाः सुँ, औ, जस् etc. after the प्रातिपदिकम् “ऋषि”.

(1) ऋषि + जस् ।

(2) ऋषि + अस् । अनुबन्ध-लोपः by 1-3-7 चुटू and 1-3-9 तस्य लोपः.

(3) ऋषे + अस् । 7-3-109 जसि च , when the affix जस् follows, there is a गुण: substitute for the (ending letter of) of an अङ्गम् ending in a short vowel. (‘इ’ is substituted by ‘ए’)

(4) ऋषय् + अस् । 6-1-78 एचोऽयवायावः ।

(5) ऋषयः । Applying रुँत्व-विसर्गौ 8-2-66 ससजुषो रुः and 8-3-15 खरवसानयोर्विसर्जनीयः.

Questions:

1. Which entire सूत्रम् comes as अनुवृत्ति: into 7-3-109 जसि च ?

2. Please do पदच्छेद: of ऋषयोऽभ्यागमन् and mention the relevant rules.

3. Where does the word ऋषय: come in the गीता ?

4. As per the सूत्रम् 1-1-2 अदेङ् गुणः , the three letters अकार:, एकार: and ओकार: get the गुण-सञ्ज्ञा . Which सूत्रम् helped us in choosing the एकार: (and not अकार: or ओकार:) as the proper substitute for the इकार: in step 3?

5. In step 4, why doesn’t the ending यकार: of the अय्-आदेश: get the इत्-सञ्ज्ञा by 1-3-3 हलन्त्यम् (and be subject to लोप: by 1-3-9 तस्य लोपः)?

6. Where is the सूत्रम् 7-1-17 जसः शी used in this verse?

7. Which (compound) word in the verse translates to “of the demons and ogres”?

8. Under the सूत्रम् 7-3-109 जसि च , the काशिका gives the following examples – अग्नयः। वायवः। पटवः। धेनवः। बुद्धयः। Please give the प्रातिपदिकम् in each one of these.